DOI Artikel:
Prochniak, Daniel: Przedchrześcijańska sakralna architektura Armenii: próba rekonstrukcji w świetle źródeł materialnych i przekazów literackich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37100#0047
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XXXI, zeszyt 4 - 1983
DANIEL PROCHNIAK
PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKA SAKRALNA ARCHITEKTURA ARMENII
PRÓBA REKONSTRUKCJI W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ MATERIALNYCH
I PRZEKAZÓW LITERACKICH
W wielowiekowych dziejach starożytnej architektury Armenii temat formy
przedchrześcijańskich sanktuariów, wznoszonych na tamtych terenach, wydaje się
należeć do najbardziej interesujących problemów. Mimo to w dotychczasowej literatu-
rze przedmiotu wspomniane zagadnienie pojawiało się bardzo rzadko i z reguły margi-
nesowo. Sporadyczność poruszania tej problematyki uwypukla się zwłaszcza
w kontekście stosunkowo dużego zainteresowania i coraz częstszych, głównie w ostat-
nich latach, badań poświęconych świątyniom chrześcijańskim. Jedną z oczywistych
przyczyn zaistniałej sytuacji jest bezsprzecznie znikomość pozostałości po sanktuariach
pogańskich1. Wystarczy powiedzieć, że w chwili obecnej jesteśmy w stanie wskazać
właściwie tylko jedną budowlę - świątynię w Garni, której ruiny umożliwiły w miarę
pełne i wiarygodne odtworzenie jej pierwotnego kształtu i przeprowadzenie anastylozy
(il. 1). Względnie dobra znajomość tego jednego obiektu nie stwarza jednakże wystar-
czających podstaw do szerzej idących uogólnień i utożsamiania z nim wyglądu innych,
niewątpliwie licznych świątyń. Towarzyszy temu jeszcze jedna kwestia, którą omówimy
w dalszej części artykułu, ta mianowicie, że budowla garnijska nie może być uznana za
reprezentatywną dla ogólnego obrazu przedchrześcijańskiej architektury armeńskiej,
a wręcz przeciwnie - stanowi wyraźny wyjątek.
Wspomniany brak pozostałości budowli sakralnych powstałych w Armenii w okre-
sie przed oficjalną chrystianizacją kraju, a więc przed 301 r.2, stwarza sytuację zupełnie
wyjątkową w porównaniu z innymi terenami, obfitującymi w ruiny wielu sanktuariów
pogańskich, często bardzo dobrze zachowane do dnia dzisiejszego. Przyczyny tego
stanu uczeni zwykłe tłumaczą możliwością przebudowywania dawnych świątyń na
kościoły chrześcijańskie3. Hipoteza ta wydaje się jednak z kilku względów mało prze-
konywająca. Po pierwsze - nie dysponujemy obecnie wystarczającymi wynikami prac
architektonicznych, które pozwoliłyby na przyjęcie takiej możliwości4. Poza tym jest
1 K. V. Trever, Chram i kreposti v Garni, w: K. V. Trever, Oćerkipo istorii kultury drevnej Armenii II v.
d.n.e. - IV v. n.e., Moskva 1953, s. 69.
2 R. Grousset, Histoire de 1’Armenie des origines a 1071, Paris 1947, s. 122.
3 A. Khatchatrian, Architecture armenienne du IV au VI siecle, Paris 1971, s. 38; A. M. Vysockij,
Rannesrednevekovaja architektura stran Zakavkaz’ja i antićnaja tradicja, w: Antićnost’ i antićnye tradicii
v kulturę i isskustve narodov sovetskogo vostoka, red. J. R. Prćikjan, Moskva 1978, s. 149.
4 Dla przykładu podać można jednonawowy kościół w Karnut (Dirakłar). W starszej literaturze pano-
wało przekonanie, że pierwotnie była to świątynia pogańska, przekształcona następnie - wraz z przebudową
Tom XXXI, zeszyt 4 - 1983
DANIEL PROCHNIAK
PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKA SAKRALNA ARCHITEKTURA ARMENII
PRÓBA REKONSTRUKCJI W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ MATERIALNYCH
I PRZEKAZÓW LITERACKICH
W wielowiekowych dziejach starożytnej architektury Armenii temat formy
przedchrześcijańskich sanktuariów, wznoszonych na tamtych terenach, wydaje się
należeć do najbardziej interesujących problemów. Mimo to w dotychczasowej literatu-
rze przedmiotu wspomniane zagadnienie pojawiało się bardzo rzadko i z reguły margi-
nesowo. Sporadyczność poruszania tej problematyki uwypukla się zwłaszcza
w kontekście stosunkowo dużego zainteresowania i coraz częstszych, głównie w ostat-
nich latach, badań poświęconych świątyniom chrześcijańskim. Jedną z oczywistych
przyczyn zaistniałej sytuacji jest bezsprzecznie znikomość pozostałości po sanktuariach
pogańskich1. Wystarczy powiedzieć, że w chwili obecnej jesteśmy w stanie wskazać
właściwie tylko jedną budowlę - świątynię w Garni, której ruiny umożliwiły w miarę
pełne i wiarygodne odtworzenie jej pierwotnego kształtu i przeprowadzenie anastylozy
(il. 1). Względnie dobra znajomość tego jednego obiektu nie stwarza jednakże wystar-
czających podstaw do szerzej idących uogólnień i utożsamiania z nim wyglądu innych,
niewątpliwie licznych świątyń. Towarzyszy temu jeszcze jedna kwestia, którą omówimy
w dalszej części artykułu, ta mianowicie, że budowla garnijska nie może być uznana za
reprezentatywną dla ogólnego obrazu przedchrześcijańskiej architektury armeńskiej,
a wręcz przeciwnie - stanowi wyraźny wyjątek.
Wspomniany brak pozostałości budowli sakralnych powstałych w Armenii w okre-
sie przed oficjalną chrystianizacją kraju, a więc przed 301 r.2, stwarza sytuację zupełnie
wyjątkową w porównaniu z innymi terenami, obfitującymi w ruiny wielu sanktuariów
pogańskich, często bardzo dobrze zachowane do dnia dzisiejszego. Przyczyny tego
stanu uczeni zwykłe tłumaczą możliwością przebudowywania dawnych świątyń na
kościoły chrześcijańskie3. Hipoteza ta wydaje się jednak z kilku względów mało prze-
konywająca. Po pierwsze - nie dysponujemy obecnie wystarczającymi wynikami prac
architektonicznych, które pozwoliłyby na przyjęcie takiej możliwości4. Poza tym jest
1 K. V. Trever, Chram i kreposti v Garni, w: K. V. Trever, Oćerkipo istorii kultury drevnej Armenii II v.
d.n.e. - IV v. n.e., Moskva 1953, s. 69.
2 R. Grousset, Histoire de 1’Armenie des origines a 1071, Paris 1947, s. 122.
3 A. Khatchatrian, Architecture armenienne du IV au VI siecle, Paris 1971, s. 38; A. M. Vysockij,
Rannesrednevekovaja architektura stran Zakavkaz’ja i antićnaja tradicja, w: Antićnost’ i antićnye tradicii
v kulturę i isskustve narodov sovetskogo vostoka, red. J. R. Prćikjan, Moskva 1978, s. 149.
4 Dla przykładu podać można jednonawowy kościół w Karnut (Dirakłar). W starszej literaturze pano-
wało przekonanie, że pierwotnie była to świątynia pogańska, przekształcona następnie - wraz z przebudową