Towarzystwo Naukowe <Lublin> / Wydział Historyczno-Filologiczny [Hrsg.]: Roczniki Humanistyczne (31.1983)

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XXXI, zeszyt 4 - 1983

PIOTR WARSIŃSKI

MOZAIKA ABSYDY BAZYLIKI ŚW. JANA NA LATERANIE
HISTORIA I AKTUALNY STAN BADAŃ

Absydę bazyliki metropolitalnej biskupa Rzymu na Lateranie ozdabia monumen-
talna dekoracja mozaikowa (il. 1). Stojąc przed nią doznaje się uczucia niezwykłego
spokoju, jak też wielkiego wzruszenia wobec dziejących się na niej „wydarzeń11. Pod
koniec XIX w. kompozycja ta wywołała „wielką burzę“ w świecie archeologów i histo-
ryków sztuki, spowodowaną pracami przeprowadzonymi w tym czasie w bazylice.
W połowie marca 1876 r. kanonicy z bazyliki laterańskiej podjęli inicjatywę zburze-
nia antycznej absydy i wybudowania nowej w odległości ok. 18,5 m od starej. Przed-
sięwzięcie to wiązało się także z rozbiórką XIII-wiecznej mozaiki Jacopo Torritiego
i ponownym jej ułożeniem w nowej absydzie. Jeszcze tego samego roku dokonano
naukowej inspekcji* 1. Rozłączenie, restauracja i przeniesienie mozaiki do nowej absydy
nastąpiło za pontyfikatu Leona XIII (1878-1903), pod kierunkiem Vespignaniego
i Consoniego2. Przeprowadzone prace zachęciły do badań nad wyglądem pierwotnym
mozaiki i odtworzeniem jej historii.
Pierwsza wzmianka na temat dekoracji absydy laterańskiej („cameram ex auro11)
została odnotowana w biografii papieża Sylwestra I (314-335), zamieszczonej w cono-

* Składam serdeczne podziękowanie Grzegorzowi Lewandowskiemu ze Sztokholmu za pomoc w zebra-
niu materiałów.
1 Dictionnaire d’archeologie chretienne et de liturgie (dalej: DAChLi, t. I, Paris 1924, col. 261. W unikal-
nym tomie z serii prac dedykowanych papieżom (ta Leonowi XIII) pt. Voce delta Verita z 1 XII 1888 r.
zamieszczono wielką monografię La nuova abside lateranense o historii bazyliki i jej nowej absydzie. W pracy
tej zachowała się relacja: „[...] już. podczas przeglądu w roku 1876 widać było mozaikę prawie w całości
oddzieloną od muru, zwłaszcza w obszarze dekoracji położonych w okolicy czterech okien. Była jedynie
przytrzymywana żelaznymi teownicami, umieszczonymi w rozmaitych okresach. Cement z czasów Mikoła-
ja IV (wapno z proszkiem marmurowy m) był zupełnie twardy. Stiuk restaurowany za Leona XII był jeszcze
miękki. W krzywiźnie półkolistej znajdował się podwójny tynk, ale z upływem czasu znikła siła wiązania
pomiędzy obiema warstwami. Medalion z popiersiem Chrystusa przytwierdzony był warstwą wapna i żela-
znymi klamerkami do dna trawertynowej skrzynki o niskich krawędziach". Użycie w tekście artykułu orygi-
nalnego włoskiego brzmienia nazw niektórych bazylik i kościołów miało na celu zachowanie ich specyficznej
formy, która zniknęłaby w wyniku transkrypcji na język polski.
2 Największe prace restauracyjne zostały przeprowadzone w obszarze poziomym konchy. Obejmowały
one prawie wszystkie postacie, poczynając od wysokości kolan aż do głowy. Dokonano także odnowienia
postaci aniołów, tworzących jakby aureolę chwały wokół wizerunku głowy Zbawiciela, znajdującego się we
wspomnianej skrzynce, przytwierdzonej klamerkami do stropu (wolty). W czasie dokładnego przeglądu
popiersia w głębi skrzynki odnaleziono ślady czerwonej linii (czerwona ochra ) rysunku głowy, położonych
w taki sposób, w jaki zwykle wykreślano na murze, zanim położono mozaikę.