Rocznik Historii Sztuki (3.1962)

ANNA RÓŻYCKA-BRYZEK

MALOWIDŁA ŚCIENNE W KOŚCIELE SANTA MARIA W CASTELSEPRIO
(Z zagadnień malarstwa pierwszego tysiąclecia)*

W pobliżu ruin lombardzkiego grodu Castelseprio, położonego koło Mediolanu, wznosi się na
zalesionym wzgórzu mały kościółek poświęcony Matce Boskiej, zwany Santa Maria Foris Portas
(ryc. 1). Tu w 1944 r. zostały odkryte malowidła ścienne pochodzące niewątpliwie z okresu wczesnego
średniowiecza. Przedstawiają one dzieciństwo Chrystusa, opowiedziane w cyklu scen o zadziwiająco
swobodnym, iluzjonistycznym stylu, który przywodzi na myśl hellenistyczne malowidła pompejań-
skie i rzymskie i tylko w niektórych rysach zdradza przynależność do epoki późniejszej. Z braku bez-
pośrednich analogii wśród zachowanych zabytków malarstwa monumentalnego freski w Castelseprio
nie są jeszcze w pełni wyjaśnione: data ich powstania jest przesuwana w granicach czterech stuleci —
od końca VI w. do połowy X, a pochodzenie łączone bywa z Aleksandrią, Syrią, Konstantynopolem
i Rzymem.

Fazy rozwoju malarstwa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, a nawet w pierwszym tysiąc-
leciu, nie zarysowują się jeszcze wyraźnie, tylko bowiem znikoma ilość zabytków zachowała się do na-
szych czasów. Mimo istnienia wielu szkół uwarunkowanych miejscowymi tradycjami proces przeni-
kania ideologii chrześcijańskiej do świata antycznego i przystosowywania jego środków artystycz-
nych do swych potrzeb sprawił, że iluzjonistyczny, trójwymiarowy styl hellenistyczny zaczęła stop-
niowo wypierać tendencja do płaskiego łinearyzmu i stylizacji, bardziej odpowiadających transcen-
dentalnemu duchowi nowej religii1. Na tle tej linii rozwojowej, znajdującej swoje apogeum w ab-
strakcyjnym stylu średniobizantyńskim i w graficznym, pozbawionym przestrzenności malarstwie
romańskim, pojawiały się przecież dzieła zastanawiająco bliskie sztuce hellenistycznej: freski w Santa
Maria Antiqua, należące do warstwy z początku VIII w., oraz miniatury Zwoju Jozuego (Vat. Pal.
gr. 431) i Psałterza paryskiego (Paris, gr. 139) o nie ustalonym dotąd pochodzeniu. Do grupy tej obecnie

* Artykuł niniejszy, napisany w ramach prac PIS, był referowany na posiedzeniu zespołu naukowego PIS w Kra-
kowie w 1958 r. oraz powtórnie na posiedzeniu Komitetu Historii Sztuki PAN w Warszawie w 1961 r. Serdecznie dziękuję
prof. dr W. Molè i prof. dr L. Kalinowskiemu za inicjatywę podjęcia tematu i cenne rady, jak również prof. dr A. Giey-
sztorowi za uwagi dotyczące rozważań historycznych.

1 Ostatnio A. Grabar, zarysowując we Wstępie do wydawnictwa A. Skiry, Le Haut Moyen Age, Genève 1957,
rozwój malarstwa od IV do XI w., podkreśla jego zasadniczą jednolitość w schyłkowej epoce cesarstwa rzymskiego.
Wprawdzie istniało wtedy wiele odmian stylistycznych, były to jednak tylko różne stopnie między najwyższym
poziomem (l'art savant) z jednej strony, a interpretacją ludową (Part rustique) — z drugiej tego samego prądu
malarstwa klasycznego. Zjawisko przystosowywania wysokich wartości sztuki hellenistycznej do gustów przecięt-
nych miało miejsce zwłaszcza na Wschodzie, gdzie w początkowym okresie najżywiej kształtowała się sztuka chrześ-
cijańska. Nie znaczy to jednak, że malarstwo chrześcijańskie wyrosło jedynie z tej prowincjonalnej tradycji stylu antycz-
nego, gdyż obok malowideł linearnych powstawały też dzieła wierne estetyce klasycznej (Santa Maria Antiqua w Rzymie
i Castelseprio), wypracowanej przez najdoskonalszych twórców. Te rzadkie nawroty do najlepszych tradycji sztuki hel-
lenistycznej przybrały formę świadomego renesansu dopiero w epoce karolińskiej, a potem ottońskiej. Por. też E. Pa-
nofsky, The Renaissance and Renescences, Uppsala 1959.