Rocznik Historii Sztuki (3.1962)

PIOTR SKUBISZEWSKI

PATENA KALISKA
I

Romańska patena, będąca przedmiotem, tego artykułu, jest przechowywana w kolegiacie
N. Marii Panny w Kaliszu — i stąd określa się ją mianem „kaliskiej" (ryc. 1 i 2). Pierwotnym miejscem
jej przeznaczenia było opactwo cysterskie w Lądzie. Pierwszy wskazał je C. Biernacki w artykule
z r. 1880, na podstawie analizy sceny fundacyjnej przedstawionej na awersie naczynia1. Występują
w niej obok Św. Mikołaja (ryc. 4) trzy inne postacie: książę Mieszko (ryc. 38), opat Szymon i mnich
Konrad (ryc. 39). To wyobrażenie wprowadza nas w splot okoliczności historycznych, w których
dzieło powstało. C. Biernacki zwrócił uwagę przede wszystkim na fakt, że odbiorcą daru jest św. Miko-
łaj jako patron kościoła, do którego naczynie musiało być przeznaczone, oraz że obok odbiorcy figu-
ruje pośrednik donacji, opat Szymon, niewątpbwie zwierzchnik klasztoru pod wezwaniem tego świętego.
Patena nie mogła dostać się do obecnego miejsca przechowania z żadnego z kościołów kaliskich, bowiem
jedyny z nich noszący wezwanie Św. Mikołaja pełnił funkcję kościoła zakonnego dopiero od XIV w.;
patena zaś bez wątpienia powstała przed tym stuleciem. C. Biernacki wykazał, że w rachubę wchodzi
tylko opactwo lądzkie, którego fundatorem był książę Mieszko III Stary i którego kościół nosił wezwa-
nie Św. Mikołaja. Słuszny ten pogląd został przyjęty przez W. Kwiatkowskiego2, M. Walickiego3,
A. Brucknera4, W. Semkowicza6, G. Chmarzyńskiego, J. Eckhardtównę i E. Iwanoyko6, M. Wal-
lisa7, W. Hensla8, L. Kalinowskiego9, A. Bochnaka i J. Pagaczewskiego10, badaczy, którzy później
zajmowali się zabytkiem, zresztą na marginesie prac syntetycznych lub poświęconych innym tematom.

Do kościoła, w którym znajduje się obecnie, patena została przekazana przez władze duchowne
zapewne po kasacie opactwa lądzkiego w r. 1819 i po przyłączeniu zarówno Lądu, jak i Kalisza do
diecezji włocławskiej.

1 C. Biernacki, Patena kaliska, urywek ikonograficzny, „Tygodnik Ilustrowany", t. 10, 1880, s. 108—110,
117 i n.

2 W. Kwiatkowski, Najstarsze kielichy w Polsce, „Głos Kapłański", t. 7, 1933, s. 25—33. Dziękuję o. Pawłowi
Sczanieckiemu za zwrócenie mej uwagi na ten artykuł.

3 M. Walicki, J. Starzyński, Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1936, s. 40.

4 A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa 1939, szp. 280.

5 W. Semkowicz, Paleografia łacińska, Kraków 1951, s. 551 i n.

6 Sztuka polska czasów średniowiecznych, praca zbiorowa pod red. G. Chmarzyńskiego, Warszawa 1953, s. 60.
' M. Wallis, Preautoportret złotnika Konrada (a badań nad dziejami autoportretu w Polsce), [w:] Łódzkie Towa-
rzystwo Naukowe — Sprawozdania z czynności i posiedzeń naukowych, t. 6—9, 1951—1954, 1956, s. 2 i n.

8 W. Hen sel, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnośredniowiecznej, t. 3, Warszawa 1959,
s. 205 i n.

9 L. Kalinowski, O nowo odkrytych inskrypcjach na Drzwiach Gnieźnieńskich, [w:] Drzivi Gnieźnieńskie, praca
zbiorowa pod red. M. Walickiego, t. 2, Wrocław 1959, s. 409.

10 A. Bochnak, J. Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959, s. 22—26. Tę samą
opinię powtórzono również w publikacji: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 5, Warszawa 1960, z. 6.