DOI Heft:
II. Ze studiów nad średniowieczem
DOI Artikel:Skubiszewski, Piotr: Patena kaliska
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.12454#0166
PATENA KALISKA
159
Datę ante quem powstania zabytku wyznacza rok 1202, w którym zmarł ofiarodawca11. Ustalenie
terminu post quem nastręcza większe trudności, związane z brakiem w badaniach historycznych jedno-
znacznego poglądu na początki opactwa lądzkiego. Wszystkie dokumenty z XII w., które odnoszą się
do Lądu, są falsyfikatami12, a daty fundacji, podane w kronikach i zapiskach innych klasztorów,
wykazują daleko idące różnice13. Istnieją na ten temat przynajmniej trzy poglądy. Autorzy piszący
w XIX w., jak W. H. Gawarecki, W. Nehring, A. Małecki, W. Łuszczkiewicz i inni, opierając się
na falsyfikacie fundacyjnym, na źródłach pomocniczych i na tradycji klasztornej, przyjmowali, że
klasztor został założony przez Mieszka Starego w 1145 r. jako fdia Altenbergu pod Kolonią14. Pogląd
ten reprezentują także historycy sztuki: J. Zachwatowicz i Z. Świechowski15. W. Kętrzyński anali-
zując zapiski z lat 1191—1193, odnoszące się do Lądu, doszedł do wniosku, że fundacja nastąpiła
w r. 1175 jako fdia Łekna wywodzącego się z Altenbergu16. Przyjęli to T. Tyc i T. Manteuffel17.
Najnowszy pogląd w tej sprawie przedstawił w r. 1955 M. Kutzner. Według niego w latach 1144—
1145 książęta juniorzy bezprawnie podzielili między siebie ziemię łęczycką, dawne uposażenie zmarłej
księżnej Salomei. Mieszkowi Staremu miała przypaść kasztelania lądzka; część jej ziem, by ochronić
nieprawny nabytek, nadał książę cystersom. Ich przybycie do Lądu miało nastąpić między latami
1151—1174.
Niezależnie od tego, który z poglądów na początki opactwa uznamy za prawdziwy, bezsporny
pozostaje fakt, że w końcu XII w. decydującą rolę w historii klasztoru lądzkiego odegrał Mieszko
Stary. W aktach Kapituły Generalnej zakonu z Cîteaux znajduje się pod rokiem 1191 następująca
zapiska: Abbatia de Linda revertatur ad matrem suam Lugana et de duabus fiat una et sit unum ovile
et unus pastor1*. Nie znamy przyczyn kryzysu, który spowodował przeniesienie się konwentu z Lądu
do Łekna i porzucenie bogatej fundacji. Powodem były może trudności ekonomiczne19, a może gra-
niczne położenie kasztelanii lądzkiej i sytuacja polityczna w tej części Wielkopolski, wywołana tarciami
między Mieszkiem Starym a jego synem, księciem kaliskim, które ustały dopiero ze śmiercią tego
ostatniego w г. 1193 20. W tym samym roku Mieszko Stary interweniował na Kapitule Generalnej
w obronie swej młodej fundacji, co zapiska ujęła następująco: Dud Poloniae rescribatur, quod petitio
sua de non destruenda abbatia de Landes conceditur ei21.
Czy konwent zaraz powrócił do Lądu, tego nie wiemy. Wolno przyjąć, że przerwa w normalnym
funkcjonowaniu opactwa trwała nieco dłużej niż dwa lata, odliczyć bowiem trzeba czas na dotarcie
decyzji Kapituły Generalnej z Burgundii do Wielkopolski i czas na zorganizowanie przenosin konwentu.
Nie rozstrzygając tutaj, czy przeniesienie się do Łekna oznaczało powrót do macierzy, czy też było
poszukiwaniem schronienia w najbliżej położonym klasztorze tej samej, altenberskiej, filiacji, mo-
żemy przyjąć, że w okresie odnawiania fundacji w latach dziewięćdziesiątych związki Lądu z Alten-
11 S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1881, s. 382; O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895
s. 162. Wskazują na to także Bochnak i Pagaczewski (op. cit., s. 23 i п.).
12 Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piasloivskiej, z. 1: Do końca wieku XII.
Kraków 1937, nr 39, 40, 52, 71, 73, 99, 111 i 117.
13 F. Winter, Die Cistercienser des nordôstlichen Deutschlands, Bd. 1, Gotha 1868—1871, s. 332—334.
14 Przeglądu najstarszego piśmiennictwa dotyczącego klasztoru dokonał M. Kutzner (Średniowieczne opactwo
cysterskie w Lądzie, 1955, rkps pracy magisterskiej w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza
w Poznaniu).
15 J. Zachwatowicz, Kartografia średniowiecznych klasztorów cysterskich w Polsce, „Biul. Hist. Szt. i Kult.",
t. 3, 1934—1935, tabl. po s. 336; Z. Świechowski, J. Zachwatowicz, L'Architecture cistercienne en Pologne
et ses liens avec la France, tamże, t. 20, 1958, s. 139.
16 W. Kętrzyński, Studia nad dokumentami XII tvieku, [w:] Rozprawy AU — Wydział Historyczno-Filozoficz-
ny, t. 26, 1891, s. 282—287.
" T. Tyc, Początki kolonizacji wiejskiej na prawie niemieckim w Wielkopolsce, Poznań 1924, s. 25; T. Manteuf-
fel, Rola cystersów w Polsce wieku XII, „Przegląd Historyczny", t. 41, 1950, s. 198.
18 J. Canivez, Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, t. 1, Lou-
vain 1933, s. 137.
le Kętrzyński, op. cit., s. 283.
80 Kutzner, op. cit.
21 Canivez, op. cit., s. 168.
159
Datę ante quem powstania zabytku wyznacza rok 1202, w którym zmarł ofiarodawca11. Ustalenie
terminu post quem nastręcza większe trudności, związane z brakiem w badaniach historycznych jedno-
znacznego poglądu na początki opactwa lądzkiego. Wszystkie dokumenty z XII w., które odnoszą się
do Lądu, są falsyfikatami12, a daty fundacji, podane w kronikach i zapiskach innych klasztorów,
wykazują daleko idące różnice13. Istnieją na ten temat przynajmniej trzy poglądy. Autorzy piszący
w XIX w., jak W. H. Gawarecki, W. Nehring, A. Małecki, W. Łuszczkiewicz i inni, opierając się
na falsyfikacie fundacyjnym, na źródłach pomocniczych i na tradycji klasztornej, przyjmowali, że
klasztor został założony przez Mieszka Starego w 1145 r. jako fdia Altenbergu pod Kolonią14. Pogląd
ten reprezentują także historycy sztuki: J. Zachwatowicz i Z. Świechowski15. W. Kętrzyński anali-
zując zapiski z lat 1191—1193, odnoszące się do Lądu, doszedł do wniosku, że fundacja nastąpiła
w r. 1175 jako fdia Łekna wywodzącego się z Altenbergu16. Przyjęli to T. Tyc i T. Manteuffel17.
Najnowszy pogląd w tej sprawie przedstawił w r. 1955 M. Kutzner. Według niego w latach 1144—
1145 książęta juniorzy bezprawnie podzielili między siebie ziemię łęczycką, dawne uposażenie zmarłej
księżnej Salomei. Mieszkowi Staremu miała przypaść kasztelania lądzka; część jej ziem, by ochronić
nieprawny nabytek, nadał książę cystersom. Ich przybycie do Lądu miało nastąpić między latami
1151—1174.
Niezależnie od tego, który z poglądów na początki opactwa uznamy za prawdziwy, bezsporny
pozostaje fakt, że w końcu XII w. decydującą rolę w historii klasztoru lądzkiego odegrał Mieszko
Stary. W aktach Kapituły Generalnej zakonu z Cîteaux znajduje się pod rokiem 1191 następująca
zapiska: Abbatia de Linda revertatur ad matrem suam Lugana et de duabus fiat una et sit unum ovile
et unus pastor1*. Nie znamy przyczyn kryzysu, który spowodował przeniesienie się konwentu z Lądu
do Łekna i porzucenie bogatej fundacji. Powodem były może trudności ekonomiczne19, a może gra-
niczne położenie kasztelanii lądzkiej i sytuacja polityczna w tej części Wielkopolski, wywołana tarciami
między Mieszkiem Starym a jego synem, księciem kaliskim, które ustały dopiero ze śmiercią tego
ostatniego w г. 1193 20. W tym samym roku Mieszko Stary interweniował na Kapitule Generalnej
w obronie swej młodej fundacji, co zapiska ujęła następująco: Dud Poloniae rescribatur, quod petitio
sua de non destruenda abbatia de Landes conceditur ei21.
Czy konwent zaraz powrócił do Lądu, tego nie wiemy. Wolno przyjąć, że przerwa w normalnym
funkcjonowaniu opactwa trwała nieco dłużej niż dwa lata, odliczyć bowiem trzeba czas na dotarcie
decyzji Kapituły Generalnej z Burgundii do Wielkopolski i czas na zorganizowanie przenosin konwentu.
Nie rozstrzygając tutaj, czy przeniesienie się do Łekna oznaczało powrót do macierzy, czy też było
poszukiwaniem schronienia w najbliżej położonym klasztorze tej samej, altenberskiej, filiacji, mo-
żemy przyjąć, że w okresie odnawiania fundacji w latach dziewięćdziesiątych związki Lądu z Alten-
11 S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1881, s. 382; O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895
s. 162. Wskazują na to także Bochnak i Pagaczewski (op. cit., s. 23 i п.).
12 Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piasloivskiej, z. 1: Do końca wieku XII.
Kraków 1937, nr 39, 40, 52, 71, 73, 99, 111 i 117.
13 F. Winter, Die Cistercienser des nordôstlichen Deutschlands, Bd. 1, Gotha 1868—1871, s. 332—334.
14 Przeglądu najstarszego piśmiennictwa dotyczącego klasztoru dokonał M. Kutzner (Średniowieczne opactwo
cysterskie w Lądzie, 1955, rkps pracy magisterskiej w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza
w Poznaniu).
15 J. Zachwatowicz, Kartografia średniowiecznych klasztorów cysterskich w Polsce, „Biul. Hist. Szt. i Kult.",
t. 3, 1934—1935, tabl. po s. 336; Z. Świechowski, J. Zachwatowicz, L'Architecture cistercienne en Pologne
et ses liens avec la France, tamże, t. 20, 1958, s. 139.
16 W. Kętrzyński, Studia nad dokumentami XII tvieku, [w:] Rozprawy AU — Wydział Historyczno-Filozoficz-
ny, t. 26, 1891, s. 282—287.
" T. Tyc, Początki kolonizacji wiejskiej na prawie niemieckim w Wielkopolsce, Poznań 1924, s. 25; T. Manteuf-
fel, Rola cystersów w Polsce wieku XII, „Przegląd Historyczny", t. 41, 1950, s. 198.
18 J. Canivez, Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, t. 1, Lou-
vain 1933, s. 137.
le Kętrzyński, op. cit., s. 283.
80 Kutzner, op. cit.
21 Canivez, op. cit., s. 168.