DOI Artikel:
Kowalski, Jacek: Architektoniczne fantazje Krystiana z Troyes: trzy zamki "Powieści o Graalu"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0027
22
JACEK KOWALSKI
penitent. I rzeczywiście: spowiednik okazuje się być wujem bohatera, podobnie jak ojciec Króla-Rybaka. To
ten ostatni właśnie żywi się wyłącznie hostią, przynoszoną w Graalu. Dlatego już od dwunastu lat nie opusz-
cza swojej komnaty.
INSPIRACJE I KONTEKSTY
Zamek Graala - nazywany konsekwentnie „domostwem", choć nie brakuje mu obronnych murów, fosy
i zwodzonego mostu - oglądamy niejako w dwu odsłonach, bo jego zewnętrzny wygląd i wnętrze należą jakby
do dwu światów, dwu odmiennych porządków. Od zewnątrz zdaje się dość typowym, dwunasto wiecznym
zamkiem francuskim, w którym obronny donżon towarzyszył pałacowi, mieszczącemu główną salę i, ewen-
tualnie, przyległe do niej komnaty. Opis jest zindywidualizowany przez owe loże i dwie wieżyczki, tym razem
określone wyraźnie jako „przyklejone" do większej wieży, (s'avoit .II. torneles entor, w. 2993). W żadnej
z ówczesnych powieści nie spotykamy podobnego, charakterystycznego szczegółu. Wnętrze z kolei jest na
pozór zwykłą, idealnie kwadratową, brukowaną salą, do której wejście prowadzi przez zewnętrzny krużga-
nek. W jej przeciwległych (jak można przypuszczać) ścianach otwierają się przejścia do co najmniej dwu
komnat, stanowiących początkową i końcową stację uroczystej procesji Graala. W centrum, przy palenisku
umieszczonym pomiędzy czterema kolumnami z brązu, które wspierały brązowy41 okap komina, spoczywa na
łożu gospodarz. Kwadratowy plan wnętrza wynika być może z użytej już wcześniej przez poetę, zwyczajowej
formuły42, która zresztą nieco kłóci się z rzeczywistością, gdyż sale były zwykle podłużne. Jest to więc
niewątpliwie kolejna realizacja idealnego, centralnego schematu, jaki popularny był w ówczesnej literaturze.
Ale dlaczego pośrodku sali, obok łoża gospodarza43, znajduje się właśnie palenisko? Nie spotykamy go w in-
nych francuskich powieściach. Interpretowano je jako spadek po źródłowym tekście, którym posługiwał się
Krystian, może po owej księdze o Graalu, którą, jak czytamy, miał mu ofiarować Filip Alzacki (don li cuens
li bailla lo livre, w. 65). A zatem miałoby to być nawiązanie do podań celtyckich, irlandzkich sag, w których
występuje sala bankietowa, zwana bruiden. Podania te odnoszą się zwykle do „tamtego świata", a szereg
innych jeszcze elementów - między innymi podobne do Graala cudotwórcze naczynie i krwawiąca włócznia
- wiąże je z akcją Conte du Graal. Zebrani w bruiden wojownicy biesiadowali na łożach ustawionych
właśnie wokół paleniska44. Ale fakt istnienia paleniska, rzekomo tak niezwykłego w sali zamkowej, dziwi
jedynie we francuskiej powieści, a nie we francuskiej rzeczywistości tego czasu. Paleniska na środku izby,
z okapami wspartymi na kolumnach czy jakichkolwiek innych podporach, były zapewne bardzo popularne,
choć przede wszystkim w kuchniach zamkowych i kalefaktoriach klasztornych, z którymi pomysł Krystiana
nie ma, moim zdaniem, wiele wspólnego (il. 10)45. Dyskusje na ten temat46 pomijają fakt, że tak wtenczas jak
41 Nie jest wcale pewne, czy chodzi o brąz, gdyż araine oznaczało wówczas również piasek i rodzaj zaprawy, „cement".
W opisie zamku Gomemanta (w. 1291) oznacza ono właśnie zaprawę. Zob. A.-J. Greimas, Dictionnaire de l'ancien français
jusqu'au milieu du XIV siècle, Paris 1987.
42 La sale, qui fu pavée / Qui est ausin granz comme lee (ww. 3021-3022) - „równie wielka jak szeroka". Podobnie o sali
w zamku Artura: la sale qui fu pavée / Et autant longue соте lee (ww. 863-864) - równie długa jak szeroka.
43 Właściwie to o łożu, a nie o kominie napisano, że stoi na środku. Niemniej łoże i owe cztery filary są traktowane jako
główne, centralne przedmioty w ten sposób, że ich miejsca jakby „pokrywają się" - i palenisko, i osoba są „pośrodku"; nie jest
to możliwe w rzeczywistości, ale jest możliwe w literaturze.
44 W.A. Nitze, Le Bruiden, le château..., s. 279-280, 293-296; zob. tegoż, Le ,J3ruiden" celtique...; Frappier, Chrétien
de Troyes..., s. 192.
4~ Właśnie w dwunastowiecznym kalefaktorium klasztoru cysterskiego w Longpont znajduje się unikalne palenisko, uznane
przez Paulette Duval za pierwowzór paleniska z zamku Króla-Rybaka (La pensée alchimique et le „Conte du Graal", Paris 1979,
s. 303-307). W Longpont kwadratowa sala została przekryta ośmioma przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego, wspartymi na
stojących pośrodku czterech cylindrycznych filarach. W przęsło centralne, pomiędzy filarami, wbudowano wielki, kamienny okap
komina. Ponieważ fundatorem klasztoru w Longpont był Raoul IV, teść Filipa Alzackiego, któremu dedykowana została Powieść
o Graalu, Duval uważa swoją hipotezę za właściwie pewną. Jednak, mimo że dyspozycja paleniska w Longpont jest dość orygi-
nalna, nie wydaje się aby była w owym czasie zupełnie odosobniona i aby mogła stanowić jedyny impuls dla pomysłu Krystiana.
Nie sądzę też, aby tego rodzaju sala klasztorna mogła stać się pierwowzorem wielkiej sali zamku Graala, właśnie ze względu na
różnicę funkcji obu pomieszczeń.
46 Zob. wypowiedzi M. Roques, J. Fourquet, К. Jackson i M. R. Loomis w dyskusji nad tekstem Williama Nitze, [w:]
tegoż, Le Bruiden, le château..., s. 293-296.
JACEK KOWALSKI
penitent. I rzeczywiście: spowiednik okazuje się być wujem bohatera, podobnie jak ojciec Króla-Rybaka. To
ten ostatni właśnie żywi się wyłącznie hostią, przynoszoną w Graalu. Dlatego już od dwunastu lat nie opusz-
cza swojej komnaty.
INSPIRACJE I KONTEKSTY
Zamek Graala - nazywany konsekwentnie „domostwem", choć nie brakuje mu obronnych murów, fosy
i zwodzonego mostu - oglądamy niejako w dwu odsłonach, bo jego zewnętrzny wygląd i wnętrze należą jakby
do dwu światów, dwu odmiennych porządków. Od zewnątrz zdaje się dość typowym, dwunasto wiecznym
zamkiem francuskim, w którym obronny donżon towarzyszył pałacowi, mieszczącemu główną salę i, ewen-
tualnie, przyległe do niej komnaty. Opis jest zindywidualizowany przez owe loże i dwie wieżyczki, tym razem
określone wyraźnie jako „przyklejone" do większej wieży, (s'avoit .II. torneles entor, w. 2993). W żadnej
z ówczesnych powieści nie spotykamy podobnego, charakterystycznego szczegółu. Wnętrze z kolei jest na
pozór zwykłą, idealnie kwadratową, brukowaną salą, do której wejście prowadzi przez zewnętrzny krużga-
nek. W jej przeciwległych (jak można przypuszczać) ścianach otwierają się przejścia do co najmniej dwu
komnat, stanowiących początkową i końcową stację uroczystej procesji Graala. W centrum, przy palenisku
umieszczonym pomiędzy czterema kolumnami z brązu, które wspierały brązowy41 okap komina, spoczywa na
łożu gospodarz. Kwadratowy plan wnętrza wynika być może z użytej już wcześniej przez poetę, zwyczajowej
formuły42, która zresztą nieco kłóci się z rzeczywistością, gdyż sale były zwykle podłużne. Jest to więc
niewątpliwie kolejna realizacja idealnego, centralnego schematu, jaki popularny był w ówczesnej literaturze.
Ale dlaczego pośrodku sali, obok łoża gospodarza43, znajduje się właśnie palenisko? Nie spotykamy go w in-
nych francuskich powieściach. Interpretowano je jako spadek po źródłowym tekście, którym posługiwał się
Krystian, może po owej księdze o Graalu, którą, jak czytamy, miał mu ofiarować Filip Alzacki (don li cuens
li bailla lo livre, w. 65). A zatem miałoby to być nawiązanie do podań celtyckich, irlandzkich sag, w których
występuje sala bankietowa, zwana bruiden. Podania te odnoszą się zwykle do „tamtego świata", a szereg
innych jeszcze elementów - między innymi podobne do Graala cudotwórcze naczynie i krwawiąca włócznia
- wiąże je z akcją Conte du Graal. Zebrani w bruiden wojownicy biesiadowali na łożach ustawionych
właśnie wokół paleniska44. Ale fakt istnienia paleniska, rzekomo tak niezwykłego w sali zamkowej, dziwi
jedynie we francuskiej powieści, a nie we francuskiej rzeczywistości tego czasu. Paleniska na środku izby,
z okapami wspartymi na kolumnach czy jakichkolwiek innych podporach, były zapewne bardzo popularne,
choć przede wszystkim w kuchniach zamkowych i kalefaktoriach klasztornych, z którymi pomysł Krystiana
nie ma, moim zdaniem, wiele wspólnego (il. 10)45. Dyskusje na ten temat46 pomijają fakt, że tak wtenczas jak
41 Nie jest wcale pewne, czy chodzi o brąz, gdyż araine oznaczało wówczas również piasek i rodzaj zaprawy, „cement".
W opisie zamku Gomemanta (w. 1291) oznacza ono właśnie zaprawę. Zob. A.-J. Greimas, Dictionnaire de l'ancien français
jusqu'au milieu du XIV siècle, Paris 1987.
42 La sale, qui fu pavée / Qui est ausin granz comme lee (ww. 3021-3022) - „równie wielka jak szeroka". Podobnie o sali
w zamku Artura: la sale qui fu pavée / Et autant longue соте lee (ww. 863-864) - równie długa jak szeroka.
43 Właściwie to o łożu, a nie o kominie napisano, że stoi na środku. Niemniej łoże i owe cztery filary są traktowane jako
główne, centralne przedmioty w ten sposób, że ich miejsca jakby „pokrywają się" - i palenisko, i osoba są „pośrodku"; nie jest
to możliwe w rzeczywistości, ale jest możliwe w literaturze.
44 W.A. Nitze, Le Bruiden, le château..., s. 279-280, 293-296; zob. tegoż, Le ,J3ruiden" celtique...; Frappier, Chrétien
de Troyes..., s. 192.
4~ Właśnie w dwunastowiecznym kalefaktorium klasztoru cysterskiego w Longpont znajduje się unikalne palenisko, uznane
przez Paulette Duval za pierwowzór paleniska z zamku Króla-Rybaka (La pensée alchimique et le „Conte du Graal", Paris 1979,
s. 303-307). W Longpont kwadratowa sala została przekryta ośmioma przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego, wspartymi na
stojących pośrodku czterech cylindrycznych filarach. W przęsło centralne, pomiędzy filarami, wbudowano wielki, kamienny okap
komina. Ponieważ fundatorem klasztoru w Longpont był Raoul IV, teść Filipa Alzackiego, któremu dedykowana została Powieść
o Graalu, Duval uważa swoją hipotezę za właściwie pewną. Jednak, mimo że dyspozycja paleniska w Longpont jest dość orygi-
nalna, nie wydaje się aby była w owym czasie zupełnie odosobniona i aby mogła stanowić jedyny impuls dla pomysłu Krystiana.
Nie sądzę też, aby tego rodzaju sala klasztorna mogła stać się pierwowzorem wielkiej sali zamku Graala, właśnie ze względu na
różnicę funkcji obu pomieszczeń.
46 Zob. wypowiedzi M. Roques, J. Fourquet, К. Jackson i M. R. Loomis w dyskusji nad tekstem Williama Nitze, [w:]
tegoż, Le Bruiden, le château..., s. 293-296.