DOI Artikel:
Zalewska, Katarzyna: Świat rozległy i obcy: o średniowiecznych wyobrażeniach krain egzotycznych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14246#0064
ŚWIAT ROZLEGŁY I OBCY. O ŚREDNIOWIECZNYCH WYOBRAŻENIACH KRAIN EGZOTYCZNYCH
59
w świat, gdzie na zboczach gór rosły cedry i terebinty, Rachela poiła wielbłądy, a w ruinach pałaców skaza-
nych na zagładę schodziły się hieny i strasie. Fauna oraz flora biblijna weszły na stałe do systemu symboliki
średniowiecznej, zaś w sztukach przedstawiających do zasobu powszechnie stosowanych motywów artystycz-
nych. Stało się tak również w tych krajach, gdzie nie znano palm, lwów, drzew oliwnych ani owoców
figowca. Znacznie bogatsze możliwości poznania obszarów pozaeuropejskich dawała lektura traktatów przy-
rodniczych, geograficznych oraz z zakresu historii naturalnej. Zwłaszcza średniowieczne encyklopedie, po-
czynając od Etymologii Izydora z Sewilli, poprzez De naturis rerum Hrabana Maura, aż po późne Imago
mundi Piotra d'Ailly pełne są informacji o roślinach, zwierzętach, obyczajach mieszkańców, a także o zjawi-
skach przyrody na wszystkich znanych wówczas kontynentach.
Najbardziej obfitym źródłem szczegółowej wiedzy o świecie są oczywiście sprawozdania z rozmaitych
podróży oraz wypraw, spisane przez uczestników tych przedsięwzięć7. W piśmiennictwie średniowiecznym
grapę najwcześniejszą i równocześnie najbardziej obszerną stanowią relacje z pielgrzymek do Ziemi Świętej.
Można w nich odnaleźć nie tylko opisy świętych miejsc, lecz niekiedy także pokaźną garść informacji o nie-
chrześcijańskich mieszkańcach tych terenów, ich obyczajach, historii, codziennych zajęciach. Również kroniki
wypraw krzyżowych, choć zasadniczo relacjonujące przebieg kolejnych krucjat, mogły w pewnej mierze przy-
czynić się do utrwalenia i rozpowszechnienia wyobrażeń na temat Syrii lub Azji Mniejszej, a przede wszyst-
kim Palestyny. Z racji swego znaczenia dla religii i kultury chrześcijańskiej ten właśnie region stał się nie
tylko terenem rzeczywistej ekspansji, lecz także w świadomości Europejczyków zaistniał jako miejsce szcze-
gólne, nieporównywalne z żadnym innym8.
Bardziej odległe obszary ziemi były znane z nielicznych tylko przekazów. Wśród nich duży wpływ na
kształtowanie się świadomości geograficznej wywarły sprawozdania zakonników, którzy poczynając od po-
łowy XIII w. podejmowali działalność misyjną w imperium mongolskim, docierając na tereny, które wcześniej
były Europejczykom albo w ogóle nie znane, albo zostały opisane jedynie w rozmaitych wersjach biografii
Aleksandra Wielkiego, zdobywcy Persji oraz Indii. Chociaż próby schrystianizowania poddanych Wielkiego
Chana nie przyniosły trwałych rezultatów i zakończyły się w połowie XIV w., to jednak relacje spisywane
przez dominikanów i franciszkanów podróżujących po Azji Środkowej, Chinach oraz Indiach charakteryzują
się niekiedy znaczną wnikliwością i szczegółowością obserwacji, co umożliwiało czytelnikom stworzenie sobie
wyrazistego obrazu tamtejszych ludów9. Do tych przekazów dodać należy także wspomnienia pozostawione
przez prawdziwych bądź rzekomych podróżników, ludzi świeckich różnego autoramentu, którzy - kierowani
interesem lub żądzą przygód - podejmowali wyprawy trwające czasem nawet kilkanaście i więcej lat. Współ-
7 Systematykę średniowiecznych przekazów z tego zakresu przedstawił J. Richard, Les récits de voyages et de pèlerinages,
Turnhout 1981, «Typologie des sources du moyen âge occidental» 38, tamże obszerna bibliografia oraz wykaz źródeł. Wiele
informacji źródłowych wraz z krytycznym komentarzem opublikował R. Hennig, Terrae incognitae. Eine Zusammenstelhmg und
kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbinischen Entdeckungsreisen an Hand der dariiber vorliegenden Originalberichte,
t. I-IV, Leiden 1936-39. Patrz też M. Mol lat, Grands voyages et connaissance du monde du milieu du Xlf siècle a la fin du XVe
siècle, Paris 1966.
x Spośród bardzo obfitej literatury tematu należy wymienić przede wszystkim podstawowe edycje źródeł: T. Tob 1er,
A. Molinier, Itinera Hierosolymitana et Descriptiones Terrae Sanctae Bellis Sacris anteriora et Latina lingua exarata, Geneva
1879 (repr. Osnabriick 1966); T. Tob 1er, Descriptiones Terrae Sanctae ex saeculo VIII, IX, XII et XV, Leipzig 1874 (repr.
Hildesheim 1974); R. Roehricht, JSibliotheca geographica Palaestinae, Berlin 1890; J. C. M. Laurent, Peregrinationes medii
aevii quatuor, Leipzig 1864; Itineraria et aha geographica, Turnholti 1965, «Corpus Christianorum» 175; H. Donner, Pil-
gerfahrt ins Heilige Land. Die altesten Berichte christlicher Palàstinapilger (1.-7. Jh.), Stuttgart 1979; H. Michelant,
G. R e y m o n d, Itinéraires à Jérusalem et descriptions de la Terre Sainte rédigés en français aux XIe, XIIe et XIIT siècles,
Osnabriick 1966; S. de Sandoli, Itinera Hierosolymitana Crucesignatorum (saec. XII-XIII), t. I-II, Jérusalem 1978, 1980;
P. Marwal, Récits des premiers pèlerins chrétiens au Proche Orient (IVe-VIF siècle), Paris 1996; Do Ziemi Świętej. Najstarsze
opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV-VIII w.). Oprać. P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996.
Spośród opracowań tych zagadnień: B. Koetting, Peregrinatio religiosa. Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen
in der alten Kirche, Munster 1950 (repr. 1980); J. Wilkinson, Jérusalem Pilgrims before the Crusades, Warminster 1977;
W.D. Fischer, J. Schneider, Das Heilige Land im Mittelalter. Begegnungsraum zwischen Orient und Okzident, Neustadt a.d.
Aisch 1982; RE. Peters, The Holy City in the eyes of chroniclers, visitors, pilgrims and prophets from the days of Abraham to
the beginnings of modern times, Princeton 1985; C. Zrenner, Die Berichte der europaischen Jerusalempilger (1475-1500). Ein
literarisches Vergleich im historischen Kontext, Frankfurt a. M.-Bern 1981.
W języku polskim: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska i H. Zaremska, Warszawa
1995; M. Starowieyski, Pielgrzymki do Ziemi Świętej w wiekach II-IV a Biblia, „Bobolanum" IV: 1993, s. 146-160.
4 Relacje franciszkanów opublikował A. van den Wyngaert, Sinica franciscana. Itinera et relationes fratrum minorum
saeculi XIII et XIV, Quaracchi 1929.
59
w świat, gdzie na zboczach gór rosły cedry i terebinty, Rachela poiła wielbłądy, a w ruinach pałaców skaza-
nych na zagładę schodziły się hieny i strasie. Fauna oraz flora biblijna weszły na stałe do systemu symboliki
średniowiecznej, zaś w sztukach przedstawiających do zasobu powszechnie stosowanych motywów artystycz-
nych. Stało się tak również w tych krajach, gdzie nie znano palm, lwów, drzew oliwnych ani owoców
figowca. Znacznie bogatsze możliwości poznania obszarów pozaeuropejskich dawała lektura traktatów przy-
rodniczych, geograficznych oraz z zakresu historii naturalnej. Zwłaszcza średniowieczne encyklopedie, po-
czynając od Etymologii Izydora z Sewilli, poprzez De naturis rerum Hrabana Maura, aż po późne Imago
mundi Piotra d'Ailly pełne są informacji o roślinach, zwierzętach, obyczajach mieszkańców, a także o zjawi-
skach przyrody na wszystkich znanych wówczas kontynentach.
Najbardziej obfitym źródłem szczegółowej wiedzy o świecie są oczywiście sprawozdania z rozmaitych
podróży oraz wypraw, spisane przez uczestników tych przedsięwzięć7. W piśmiennictwie średniowiecznym
grapę najwcześniejszą i równocześnie najbardziej obszerną stanowią relacje z pielgrzymek do Ziemi Świętej.
Można w nich odnaleźć nie tylko opisy świętych miejsc, lecz niekiedy także pokaźną garść informacji o nie-
chrześcijańskich mieszkańcach tych terenów, ich obyczajach, historii, codziennych zajęciach. Również kroniki
wypraw krzyżowych, choć zasadniczo relacjonujące przebieg kolejnych krucjat, mogły w pewnej mierze przy-
czynić się do utrwalenia i rozpowszechnienia wyobrażeń na temat Syrii lub Azji Mniejszej, a przede wszyst-
kim Palestyny. Z racji swego znaczenia dla religii i kultury chrześcijańskiej ten właśnie region stał się nie
tylko terenem rzeczywistej ekspansji, lecz także w świadomości Europejczyków zaistniał jako miejsce szcze-
gólne, nieporównywalne z żadnym innym8.
Bardziej odległe obszary ziemi były znane z nielicznych tylko przekazów. Wśród nich duży wpływ na
kształtowanie się świadomości geograficznej wywarły sprawozdania zakonników, którzy poczynając od po-
łowy XIII w. podejmowali działalność misyjną w imperium mongolskim, docierając na tereny, które wcześniej
były Europejczykom albo w ogóle nie znane, albo zostały opisane jedynie w rozmaitych wersjach biografii
Aleksandra Wielkiego, zdobywcy Persji oraz Indii. Chociaż próby schrystianizowania poddanych Wielkiego
Chana nie przyniosły trwałych rezultatów i zakończyły się w połowie XIV w., to jednak relacje spisywane
przez dominikanów i franciszkanów podróżujących po Azji Środkowej, Chinach oraz Indiach charakteryzują
się niekiedy znaczną wnikliwością i szczegółowością obserwacji, co umożliwiało czytelnikom stworzenie sobie
wyrazistego obrazu tamtejszych ludów9. Do tych przekazów dodać należy także wspomnienia pozostawione
przez prawdziwych bądź rzekomych podróżników, ludzi świeckich różnego autoramentu, którzy - kierowani
interesem lub żądzą przygód - podejmowali wyprawy trwające czasem nawet kilkanaście i więcej lat. Współ-
7 Systematykę średniowiecznych przekazów z tego zakresu przedstawił J. Richard, Les récits de voyages et de pèlerinages,
Turnhout 1981, «Typologie des sources du moyen âge occidental» 38, tamże obszerna bibliografia oraz wykaz źródeł. Wiele
informacji źródłowych wraz z krytycznym komentarzem opublikował R. Hennig, Terrae incognitae. Eine Zusammenstelhmg und
kritische Bewertung der wichtigsten vorcolumbinischen Entdeckungsreisen an Hand der dariiber vorliegenden Originalberichte,
t. I-IV, Leiden 1936-39. Patrz też M. Mol lat, Grands voyages et connaissance du monde du milieu du Xlf siècle a la fin du XVe
siècle, Paris 1966.
x Spośród bardzo obfitej literatury tematu należy wymienić przede wszystkim podstawowe edycje źródeł: T. Tob 1er,
A. Molinier, Itinera Hierosolymitana et Descriptiones Terrae Sanctae Bellis Sacris anteriora et Latina lingua exarata, Geneva
1879 (repr. Osnabriick 1966); T. Tob 1er, Descriptiones Terrae Sanctae ex saeculo VIII, IX, XII et XV, Leipzig 1874 (repr.
Hildesheim 1974); R. Roehricht, JSibliotheca geographica Palaestinae, Berlin 1890; J. C. M. Laurent, Peregrinationes medii
aevii quatuor, Leipzig 1864; Itineraria et aha geographica, Turnholti 1965, «Corpus Christianorum» 175; H. Donner, Pil-
gerfahrt ins Heilige Land. Die altesten Berichte christlicher Palàstinapilger (1.-7. Jh.), Stuttgart 1979; H. Michelant,
G. R e y m o n d, Itinéraires à Jérusalem et descriptions de la Terre Sainte rédigés en français aux XIe, XIIe et XIIT siècles,
Osnabriick 1966; S. de Sandoli, Itinera Hierosolymitana Crucesignatorum (saec. XII-XIII), t. I-II, Jérusalem 1978, 1980;
P. Marwal, Récits des premiers pèlerins chrétiens au Proche Orient (IVe-VIF siècle), Paris 1996; Do Ziemi Świętej. Najstarsze
opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV-VIII w.). Oprać. P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996.
Spośród opracowań tych zagadnień: B. Koetting, Peregrinatio religiosa. Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen
in der alten Kirche, Munster 1950 (repr. 1980); J. Wilkinson, Jérusalem Pilgrims before the Crusades, Warminster 1977;
W.D. Fischer, J. Schneider, Das Heilige Land im Mittelalter. Begegnungsraum zwischen Orient und Okzident, Neustadt a.d.
Aisch 1982; RE. Peters, The Holy City in the eyes of chroniclers, visitors, pilgrims and prophets from the days of Abraham to
the beginnings of modern times, Princeton 1985; C. Zrenner, Die Berichte der europaischen Jerusalempilger (1475-1500). Ein
literarisches Vergleich im historischen Kontext, Frankfurt a. M.-Bern 1981.
W języku polskim: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska i H. Zaremska, Warszawa
1995; M. Starowieyski, Pielgrzymki do Ziemi Świętej w wiekach II-IV a Biblia, „Bobolanum" IV: 1993, s. 146-160.
4 Relacje franciszkanów opublikował A. van den Wyngaert, Sinica franciscana. Itinera et relationes fratrum minorum
saeculi XIII et XIV, Quaracchi 1929.