DOI Artikel:
Chiron-Mrozowska, Anita: Króla Stanisława Augusta kolekcja miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0129
KRÓLA STANISŁAWA AUGUSTA KOLEKCJA MINIATUR
123
Wreszcie ostatni z królewskich inwentarzy, zwany inwentarzem „trzynastu skrzyń", przesłany został
władcy przez Bacciarellego do Grodna 11 marca 1796 r." Zawiera spisy dzieł sztuki, które król po abdy-
kacji zdecydował się zachować dla siebie i zabrać na emigrację. Miniatury, opatrzone tymi samymi nume-
rami co w inwentarzu z 1795 г., pogrupowano w nim zgodnie z ich rozmieszczeniem w dwudziestu szufla-
dach kasety, w której je złożono z myślą o wywiezieniu za granicę. Spis ten uwzględnia ich wymiary,
pomija natomiast wycenę.
Inwentarze późniejsze: z 179912, 180913, 181914 i 1820 r.15, opierały się na inwentarzu z roku 1795 -
powtarzały za nim zasady klasyfikacji oraz numery nadane poszczególnym miniaturom. Nie wnoszą one
dodatkowych informacji, ani o tematach przedstawień, ani o technice wykonania. Są natomiast niezwykle
cenne, bowiem rejestrują stopniowe rozpraszanie się królewskiej kolekcji.
Informacje pochodzące z porównawczego zestawienia pięciu inwentarzy wzajemnie się uzupełniają
i weryfikują, co zwykle pozwala na sporządzenie dokładniejszego opisu miniatur, na ustalenie treści ich
przedstawień, identyfikację wyobrażonych osobistości, a nierzadko także na określenie techniki wykonania,
formatu i oprawy. Oto przykład - miniatura odnotowana w inwentarzu z 1795 r. jako przedstawienie „nie-
znanej kobiety jako Diany", co w 1796 uzupełniono przypuszczeniem, że chodzi o „jakąś polską królową",
okazuje się na postawie wcześniejszych zapisów podobizną carycy Katarzyny I prezentującej się z atrybu-
tami Diany (kat. 44). Trzeba jednak podkreślić, iż nie zawsze ustalenie tematu pozwala na jednoznaczną
identyfikację treści przedstawienia. Nie wiemy bowiem, i nie dowiemy się prawdopodobnie nigdy, czy
miniaturowa podobizna Madame de la Vallière (kat. 131) przedstawiała słynną faworytę Ludwika XIV,
której trzy portrety król miał w swej galerii16, czy też jej stryjeczną wnuczkę, Anne-Julie, jedną z najpięk-
niejszych kobiet swoich czasów i przyjaciółkę Stanisława Augusta17. Zważywszy na charakter królewskiej
kolekcji miniatur, gdzie licznie były reprezentowane podobizny dam cieszących się wielką urodą, skłonni
jesteśmy opowiedzieć się za tą drugą propozycją, ale tylko hipotetycznie. Nie da się też stwierdzić, czy
miniatura występująca w 1787 r. pod tytułem La Touteville i jej dziecko (kat. 127) była tą samą, którą
w egzemplarzu Bacciarellego określono jako przedstawienie Matki ratującej swoje dziecko z topieli. Nie
powiodła się próba ustalenia kim była owa Touteville; wiadomo tylko, że mieszkała w Paryżu i była życz-
liwie usposobiona do przyjeżdżających tam Polaków18. Nie jest jednak pewne, czy nie zawdzięczała rozgło-
su uratowaniu swego dziecka z topieli, a tym samym - czy chodzi tu o jedną miniaturę, czy o dwie różne,
o zupełnie innych tematach. Inny przykład niedających się rozstrzygnąć wątpliwości, to odnotowana w 1795 r.
miniatura, zatytułowana Panna Julia (kat. 109). Można sądzić, że chodziło o słynną Julię z Lubomirskich
Potocką, jedną z najpiękniejszych kobiet swoich czasów, znaną z zamiłowania do teatru i tańca, ale czy nie
o jakąś urodziwą tancerkę lub aktorkę warszawską. Wiadomo, że Julię Potocką współcześni nazywali po-
wszechnie „panną Julią", choć od 1783 r. była mężatką, toteż w inwentarzu z 1795 r. powinna występować
jako pani Potocka. Czy zresztą autor zapisu mógłby pozwolić sobie na tego rodzaju poufałość w odnotowa-
niu podobizny damy pochodzącej z kręgów najwyższej arystokracji, której niedawna śmierć w 1794 r.
poruszyła salony warszawskie? Nie sposób rozstrzygnąć.
Kolekcja miniatur króla Stanisława Augusta liczyła u schyłku jego panowania 276 sztuk. W jej katalogu
idealnym, w którym należałoby uwzględnić również miniatury odnotowane w inwentarzach wcześniejszych,
zaś niewymieniane w spisach z 1795 i 1796 г., znalazłoby się ich niewiele więcej - ponad 300 sztuk19. O ile
11 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 40-52.
12 AGAD, AJP, 118, Inventarium des nachlasses des, den 11 [sic] Februarii 1797 [sic] in Petersburg verstorben Kônig von
Pohlen Stanislaus Augustus, verfertig den 18 November 1799 von dem Fiirsten Joseph Poniatowski ais Benefical Erben.
13 AGAD, AJP, 205, Spécification des Tableaux et autres Effets appartenants à la succession de feu Roi Stanislas Auguste qui
se trouvent dans l'Attelier en haut chez Me Bacciarelli, faite le 20 juin 1809 par Klossowski et signée par le dit Bacciarelli le 22 juin
1809; AGAD, AJP, 206, Spécification des tablaux et estampes, bronzes, glaces, meubles etc. qui se trouvent dans l'attelier en bas
sous l'inspection de Mr Paderewski, faite le 26 juin 1809.
14 Ossolineum, sygn. 5712/III, Inwentarz obrazów miniatur, marmurów, bronzów y innych rzeczy stemplów z różnych
inwentarzów zebranych po ś.p. Stanisławie Auguście spisany w Warszawie dnia 23 maia 1819.
15 AGAD, AJP, 212, Notte des tableaux restants de la collection de feu roi Stanislas Auguste d'après la révision faite en 1820.
16 Mańkowski, op. cit., nr 862, 1791 i 2173.
17 J. Fabre, Stanislas Auguste et l'Europe des Lumières, Paris 1952, s. 190, 477.
18 Anegdoty i sensacje obyczajowe wieku oświecenia w Polsce. Dokumenty. Wspomnienia. Facecje, wybór i oprać. R. Kale-
ta, Warszawa 1958, s. 270, 360, przyp. 3.
19 W zamieszczonym na końcu katalogu idealnym miniatur jest 309, ale nie o wszystkich można z całą pewnością stwierdzić,
czy nie figurowały w inwentarzach pod różnymi tytułami.
123
Wreszcie ostatni z królewskich inwentarzy, zwany inwentarzem „trzynastu skrzyń", przesłany został
władcy przez Bacciarellego do Grodna 11 marca 1796 r." Zawiera spisy dzieł sztuki, które król po abdy-
kacji zdecydował się zachować dla siebie i zabrać na emigrację. Miniatury, opatrzone tymi samymi nume-
rami co w inwentarzu z 1795 г., pogrupowano w nim zgodnie z ich rozmieszczeniem w dwudziestu szufla-
dach kasety, w której je złożono z myślą o wywiezieniu za granicę. Spis ten uwzględnia ich wymiary,
pomija natomiast wycenę.
Inwentarze późniejsze: z 179912, 180913, 181914 i 1820 r.15, opierały się na inwentarzu z roku 1795 -
powtarzały za nim zasady klasyfikacji oraz numery nadane poszczególnym miniaturom. Nie wnoszą one
dodatkowych informacji, ani o tematach przedstawień, ani o technice wykonania. Są natomiast niezwykle
cenne, bowiem rejestrują stopniowe rozpraszanie się królewskiej kolekcji.
Informacje pochodzące z porównawczego zestawienia pięciu inwentarzy wzajemnie się uzupełniają
i weryfikują, co zwykle pozwala na sporządzenie dokładniejszego opisu miniatur, na ustalenie treści ich
przedstawień, identyfikację wyobrażonych osobistości, a nierzadko także na określenie techniki wykonania,
formatu i oprawy. Oto przykład - miniatura odnotowana w inwentarzu z 1795 r. jako przedstawienie „nie-
znanej kobiety jako Diany", co w 1796 uzupełniono przypuszczeniem, że chodzi o „jakąś polską królową",
okazuje się na postawie wcześniejszych zapisów podobizną carycy Katarzyny I prezentującej się z atrybu-
tami Diany (kat. 44). Trzeba jednak podkreślić, iż nie zawsze ustalenie tematu pozwala na jednoznaczną
identyfikację treści przedstawienia. Nie wiemy bowiem, i nie dowiemy się prawdopodobnie nigdy, czy
miniaturowa podobizna Madame de la Vallière (kat. 131) przedstawiała słynną faworytę Ludwika XIV,
której trzy portrety król miał w swej galerii16, czy też jej stryjeczną wnuczkę, Anne-Julie, jedną z najpięk-
niejszych kobiet swoich czasów i przyjaciółkę Stanisława Augusta17. Zważywszy na charakter królewskiej
kolekcji miniatur, gdzie licznie były reprezentowane podobizny dam cieszących się wielką urodą, skłonni
jesteśmy opowiedzieć się za tą drugą propozycją, ale tylko hipotetycznie. Nie da się też stwierdzić, czy
miniatura występująca w 1787 r. pod tytułem La Touteville i jej dziecko (kat. 127) była tą samą, którą
w egzemplarzu Bacciarellego określono jako przedstawienie Matki ratującej swoje dziecko z topieli. Nie
powiodła się próba ustalenia kim była owa Touteville; wiadomo tylko, że mieszkała w Paryżu i była życz-
liwie usposobiona do przyjeżdżających tam Polaków18. Nie jest jednak pewne, czy nie zawdzięczała rozgło-
su uratowaniu swego dziecka z topieli, a tym samym - czy chodzi tu o jedną miniaturę, czy o dwie różne,
o zupełnie innych tematach. Inny przykład niedających się rozstrzygnąć wątpliwości, to odnotowana w 1795 r.
miniatura, zatytułowana Panna Julia (kat. 109). Można sądzić, że chodziło o słynną Julię z Lubomirskich
Potocką, jedną z najpiękniejszych kobiet swoich czasów, znaną z zamiłowania do teatru i tańca, ale czy nie
o jakąś urodziwą tancerkę lub aktorkę warszawską. Wiadomo, że Julię Potocką współcześni nazywali po-
wszechnie „panną Julią", choć od 1783 r. była mężatką, toteż w inwentarzu z 1795 r. powinna występować
jako pani Potocka. Czy zresztą autor zapisu mógłby pozwolić sobie na tego rodzaju poufałość w odnotowa-
niu podobizny damy pochodzącej z kręgów najwyższej arystokracji, której niedawna śmierć w 1794 r.
poruszyła salony warszawskie? Nie sposób rozstrzygnąć.
Kolekcja miniatur króla Stanisława Augusta liczyła u schyłku jego panowania 276 sztuk. W jej katalogu
idealnym, w którym należałoby uwzględnić również miniatury odnotowane w inwentarzach wcześniejszych,
zaś niewymieniane w spisach z 1795 i 1796 г., znalazłoby się ich niewiele więcej - ponad 300 sztuk19. O ile
11 AGAD, Kor. S.A., 5B, k. 40-52.
12 AGAD, AJP, 118, Inventarium des nachlasses des, den 11 [sic] Februarii 1797 [sic] in Petersburg verstorben Kônig von
Pohlen Stanislaus Augustus, verfertig den 18 November 1799 von dem Fiirsten Joseph Poniatowski ais Benefical Erben.
13 AGAD, AJP, 205, Spécification des Tableaux et autres Effets appartenants à la succession de feu Roi Stanislas Auguste qui
se trouvent dans l'Attelier en haut chez Me Bacciarelli, faite le 20 juin 1809 par Klossowski et signée par le dit Bacciarelli le 22 juin
1809; AGAD, AJP, 206, Spécification des tablaux et estampes, bronzes, glaces, meubles etc. qui se trouvent dans l'attelier en bas
sous l'inspection de Mr Paderewski, faite le 26 juin 1809.
14 Ossolineum, sygn. 5712/III, Inwentarz obrazów miniatur, marmurów, bronzów y innych rzeczy stemplów z różnych
inwentarzów zebranych po ś.p. Stanisławie Auguście spisany w Warszawie dnia 23 maia 1819.
15 AGAD, AJP, 212, Notte des tableaux restants de la collection de feu roi Stanislas Auguste d'après la révision faite en 1820.
16 Mańkowski, op. cit., nr 862, 1791 i 2173.
17 J. Fabre, Stanislas Auguste et l'Europe des Lumières, Paris 1952, s. 190, 477.
18 Anegdoty i sensacje obyczajowe wieku oświecenia w Polsce. Dokumenty. Wspomnienia. Facecje, wybór i oprać. R. Kale-
ta, Warszawa 1958, s. 270, 360, przyp. 3.
19 W zamieszczonym na końcu katalogu idealnym miniatur jest 309, ale nie o wszystkich można z całą pewnością stwierdzić,
czy nie figurowały w inwentarzach pod różnymi tytułami.