DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0210
204
PIOTR JAWORSKI
W 1778 r. szambelan królewski Karol Tomatis kupił Królikarnię od księżnej Izabeli z Czartoryskich
Lubomirskiej6, od 1771 r. właścicielki Mokotowa, w którym tworzyć zaczęła słynną rezydencję willowo-
-ogrodową7, korzystając z usług architektów Efraima Schroegera8 i Szymona Bogumiła Zuga9.
Karol Aleksander Tomatis10, Włoch z pochodzenia, należał do najbarwniejszych postaci, jakie otaczały
Stanisława Augusta po jego wstąpieniu na tron w 1764 r. Wezwany przez króla do Warszawy na stanowisko
„direktora spektaklów", zdołał w niedługim czasie uzyskać wysoką pozycję towarzyską w kręgach dwor-
skich". Sukcesy zawdzięczał w dużej mierze popularności żony, słynnej aktorki Katarzyny Gattai (Cattai)12.
Ogromnego majątku dorobił się dzięki grze w karty, prowadzonej umiejętnie z najmożniejszymi przedsta-
wicielami „towarzystwa". W 1765 r. Tomatisowie otrzymali od króla tytuł hrabiów de Valéry. Ernst Ahasvérus
von Lehndorff, który w 1781 r. odwiedził Warszawę, ich polską karierę streścił w kilku zdaniach: „oboje
doszli do bogactwa i poważania; ona zaczęła karierę jako tancerka, on zaś jako karciarz: otrzymali tytuł
hrabiowski i cieszą się szczególnym szacunkiem króla i wielkiego świata. Pani Tomatis jest miła, a jej mąż
bardzo przyzwoity"13.
Działalność budowlaną na terenie Królikarni podjął Tomatis już w roku jej nabycia. Pierwsze projekty
architektoniczne rezydencji przygotowali dla niego Jan Fontana14 i Jan Chrystian Kamsetzer15. Ostatecznie,
opracowanie projektu willi i ogrodu powierzył Tomatis architektowi Rzeczypospolitej Dominikowi Merli-
niemu16, który w tymże 1778 r. przystąpił do jego realizacji17. Legenda narosła wokół osoby Tomatisa głosi-
ła, jakoby przebiegły karciarz zatrudnił ulubionego architekta Stanisława Augusta po to, aby wykorzystując
niepowodzenia króla przy urządzaniu Łazienek i Ujazdowa, sprzedać mu z zyskiem gotową już rezyden-
cję18. Jednak kolejność wznoszenia budowli w Królikarni świadczy raczej o tym, że Tomatis zamierzał
stworzyć rezydencję mającą zapewnić mu w przyszłości umiarkowanie wysoki, ale stały dochód. Podpisany
przez Merliniego Regestr roboty stolarskiej dla Wielmożnego Imć Pana Graffa de Mathesa, sporządzony
w 1780 r.19, wymienia „nowe oficyny, nową kuchnię i nowy kurnik". Wspomniany wyżej E. von Lehndorff
tak pisał o wizycie w posiadłości Tomatisa w 1781 г.: „Odwiedziłem również Królikarnię, majątek hrabiego,
który buduje tam wspaniałą rezydencję. Gospodarstwo jego jest doskonałe. Włosi wyrabiają dla niego zna-
komity parmezan [...]"20. Dokumenty z 1782 r. wspominają nie tylko owych „Włochów"21, ale także browar22,
figarnię, szklarnię, stajnię, chlew, młyn23 i wreszcie pałac24, którego budowa trwała do 1786 r.25 (il. 1).
6 W. Tatarkiewicz, Pałac w Królikarni, [w:] Tatarkiewicz, Tokarz, op. cit., s. 25.
7 В. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736-1816), Wrocław
1976, s. 157-187; S. Lorentz, Efraim Szreger, architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 172; por. Kwiatkowski,
Architektura..., s. 210.
8 Schroeger opracował w 1782 r. projekt willi w Mokotowie: Lorentz, op. cit.; Kwiatkowski, Architektura...
9 Zug zaprojektował nieregularny ogród oraz budowle ogrodowe: Kwiatkowski, Architektura...; idem, Szymon Bogu-
mił Zug, architekt polskiego Oświecenia, Warszawa 1971, s. 65-76.
10 Wiele danych biograficznych na temat Tomatisa zawierają A neksy..., s. 43-47; por. W. Tokarz, W Królikarni, [w:] Ta-
tarkiewicz, W. Tokarz, op. cit., s. 37 i n.
11 То к ar z, op. cit.
12 Kwiatkowski, Królikarnią..., s. 11.
13 E. von Lehndorff, Dzienniki, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, red. W. Zawadzki, t. II, War-
szawa 1963, s. 29.
14 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 62 i п.; idem, Królikarnią..., il. 3-4.
15 I d e m, Dzieje..., s. 62; i d e m, Królikarnią..., il. 2; N. i Z. В a t o w s с y, M. Kwiatkowski, Jan Chrystian Kamsetzer.
Architekt Stanisława Augusta, Warszawa 1978, s. 176.
16 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 64.
17 Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej cyt.: AGAD], Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa [dalej cyt.: ARN],
sygn. 800, Między JWP Graffa Tomatissa z jednej a Pan wSyronieckiem [...] kontrakt o ukopanie i cembrowanie studni na Królikar-
nią [...], D. Merlini Bud.,die 9 juni 1778; por. Kwiatkowski, Dzieje..., s. 64.
18 Sobieszczański, Królikarnią...
19 AGAD, ARN, sygn. 800.
20 Lehndorff, op. cit., s. 37 i п.
21 AGAD, ARN, sygn. 800, Rejestr kupnego drzewa tak do cegielni jako i Królikarni browaru i pałacu.
22 Ibidem.
23 Ibidem, Wymiar roboty mularskiej zrobionej dla JW. Graffa de Tomatys w r. 1782 w Królikarni; por. Kwiatkowski,
Dzieje..., s. 69.
24 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 69; por. AGAD, ARN, sygn. 800, Rejestr kupnego drzewa...
25 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 71.
PIOTR JAWORSKI
W 1778 r. szambelan królewski Karol Tomatis kupił Królikarnię od księżnej Izabeli z Czartoryskich
Lubomirskiej6, od 1771 r. właścicielki Mokotowa, w którym tworzyć zaczęła słynną rezydencję willowo-
-ogrodową7, korzystając z usług architektów Efraima Schroegera8 i Szymona Bogumiła Zuga9.
Karol Aleksander Tomatis10, Włoch z pochodzenia, należał do najbarwniejszych postaci, jakie otaczały
Stanisława Augusta po jego wstąpieniu na tron w 1764 r. Wezwany przez króla do Warszawy na stanowisko
„direktora spektaklów", zdołał w niedługim czasie uzyskać wysoką pozycję towarzyską w kręgach dwor-
skich". Sukcesy zawdzięczał w dużej mierze popularności żony, słynnej aktorki Katarzyny Gattai (Cattai)12.
Ogromnego majątku dorobił się dzięki grze w karty, prowadzonej umiejętnie z najmożniejszymi przedsta-
wicielami „towarzystwa". W 1765 r. Tomatisowie otrzymali od króla tytuł hrabiów de Valéry. Ernst Ahasvérus
von Lehndorff, który w 1781 r. odwiedził Warszawę, ich polską karierę streścił w kilku zdaniach: „oboje
doszli do bogactwa i poważania; ona zaczęła karierę jako tancerka, on zaś jako karciarz: otrzymali tytuł
hrabiowski i cieszą się szczególnym szacunkiem króla i wielkiego świata. Pani Tomatis jest miła, a jej mąż
bardzo przyzwoity"13.
Działalność budowlaną na terenie Królikarni podjął Tomatis już w roku jej nabycia. Pierwsze projekty
architektoniczne rezydencji przygotowali dla niego Jan Fontana14 i Jan Chrystian Kamsetzer15. Ostatecznie,
opracowanie projektu willi i ogrodu powierzył Tomatis architektowi Rzeczypospolitej Dominikowi Merli-
niemu16, który w tymże 1778 r. przystąpił do jego realizacji17. Legenda narosła wokół osoby Tomatisa głosi-
ła, jakoby przebiegły karciarz zatrudnił ulubionego architekta Stanisława Augusta po to, aby wykorzystując
niepowodzenia króla przy urządzaniu Łazienek i Ujazdowa, sprzedać mu z zyskiem gotową już rezyden-
cję18. Jednak kolejność wznoszenia budowli w Królikarni świadczy raczej o tym, że Tomatis zamierzał
stworzyć rezydencję mającą zapewnić mu w przyszłości umiarkowanie wysoki, ale stały dochód. Podpisany
przez Merliniego Regestr roboty stolarskiej dla Wielmożnego Imć Pana Graffa de Mathesa, sporządzony
w 1780 r.19, wymienia „nowe oficyny, nową kuchnię i nowy kurnik". Wspomniany wyżej E. von Lehndorff
tak pisał o wizycie w posiadłości Tomatisa w 1781 г.: „Odwiedziłem również Królikarnię, majątek hrabiego,
który buduje tam wspaniałą rezydencję. Gospodarstwo jego jest doskonałe. Włosi wyrabiają dla niego zna-
komity parmezan [...]"20. Dokumenty z 1782 r. wspominają nie tylko owych „Włochów"21, ale także browar22,
figarnię, szklarnię, stajnię, chlew, młyn23 i wreszcie pałac24, którego budowa trwała do 1786 r.25 (il. 1).
6 W. Tatarkiewicz, Pałac w Królikarni, [w:] Tatarkiewicz, Tokarz, op. cit., s. 25.
7 В. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736-1816), Wrocław
1976, s. 157-187; S. Lorentz, Efraim Szreger, architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 172; por. Kwiatkowski,
Architektura..., s. 210.
8 Schroeger opracował w 1782 r. projekt willi w Mokotowie: Lorentz, op. cit.; Kwiatkowski, Architektura...
9 Zug zaprojektował nieregularny ogród oraz budowle ogrodowe: Kwiatkowski, Architektura...; idem, Szymon Bogu-
mił Zug, architekt polskiego Oświecenia, Warszawa 1971, s. 65-76.
10 Wiele danych biograficznych na temat Tomatisa zawierają A neksy..., s. 43-47; por. W. Tokarz, W Królikarni, [w:] Ta-
tarkiewicz, W. Tokarz, op. cit., s. 37 i n.
11 То к ar z, op. cit.
12 Kwiatkowski, Królikarnią..., s. 11.
13 E. von Lehndorff, Dzienniki, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, red. W. Zawadzki, t. II, War-
szawa 1963, s. 29.
14 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 62 i п.; idem, Królikarnią..., il. 3-4.
15 I d e m, Dzieje..., s. 62; i d e m, Królikarnią..., il. 2; N. i Z. В a t o w s с y, M. Kwiatkowski, Jan Chrystian Kamsetzer.
Architekt Stanisława Augusta, Warszawa 1978, s. 176.
16 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 64.
17 Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej cyt.: AGAD], Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa [dalej cyt.: ARN],
sygn. 800, Między JWP Graffa Tomatissa z jednej a Pan wSyronieckiem [...] kontrakt o ukopanie i cembrowanie studni na Królikar-
nią [...], D. Merlini Bud.,die 9 juni 1778; por. Kwiatkowski, Dzieje..., s. 64.
18 Sobieszczański, Królikarnią...
19 AGAD, ARN, sygn. 800.
20 Lehndorff, op. cit., s. 37 i п.
21 AGAD, ARN, sygn. 800, Rejestr kupnego drzewa tak do cegielni jako i Królikarni browaru i pałacu.
22 Ibidem.
23 Ibidem, Wymiar roboty mularskiej zrobionej dla JW. Graffa de Tomatys w r. 1782 w Królikarni; por. Kwiatkowski,
Dzieje..., s. 69.
24 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 69; por. AGAD, ARN, sygn. 800, Rejestr kupnego drzewa...
25 Kwiatkowski, Dzieje..., s. 71.