DOI Artikel:
Jaworski, Piotr: Antyk w Królikarni: architektura i zbiory artystyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0214
208
PIOTR JAWORSKI
wiatach 1851-1862 przeznaczył na siedzibę Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci. Po jego śmierci
w 1874 г.. na mocy zapisu testamentowego, Królikarnią przeszła na własność brata Wandalina48.
W 1879 r. pałac doszczętnie spłonął wraz ze znajdującą się we wnętrzu kolekcją artystyczną49. Jego odbudowę,
uważną obecnie za jedno z pionierskich osiągnięć konserwatorskich w Polsce, powierzono rok po pożarze
architektowi Józefowi Hussowi50. Wandalin Pusłowski, będąc podobnie jak brat kolekcjonerem dzieł sztuki,
podjął próbę odtworzenia kolekcji, zmarł jednak w 1884 r. Na kilka lat Królikarnią przeszła w ręce rodziny
Lubeckich. W 1889 r. właścicielką Królikarni została Marta Krasińska - córka Wandalina Pusłowskiego,
żona Kazimierza Krasińskiego, do około 1900 r. mieszkająca w Starej Wsi na Podlasiu51. Prowadzony przez
hrabinę po przybyciu do Warszawy sławny salon w domu przy ul. Czackiego gościł najwybitniejszych
przedstawicieli kultury i nauki tamtego okresu. Bywał w nim często Władysław Tatarkiewicz, współautor
wydanej w 1938 r. pierwszej monografii Królikarni52. W 1902 r. Marta Krasińska dokonała gruntownej
renowacji pałacu i ogrodu w Królikarni53. W budynku zajmowanym wcześniej przez Instytut Moralnie
Zaniedbanych Dzieci umieściła zakład dla nieuleczalnie chorych kobiet. W 1916 r. Królikarnią, od końca
XIX w. zamknięta dla publiczności, znalazła się w granicach Warszawy.
We wrześniu 1939 r. nacierający na Warszawę Niemcy zamienili pałac w Królikarni w ruinę. Walki
toczące się na terenie posiadłości w dniach powstania warszawskiego dopełniły dzieła zniszczenia. Oprócz
pałacu, znacznie ucierpiały: taras z grotą, kuchnia, mostek oraz kaplica54. Zimą 1945 r. okoliczni mieszkań-
cy niemal doszczętnie ogołocili ogród z drzewostanu55. Władze powojenne pozbawiły spadkobierców Marty
Krasińskiej prawa własności do Królikarni. Podjęły też decyzję o odbudowie założenia pałacowo-ogrodo-
wego z przeznaczeniem na muzeum dzieł Xawerego Dunikowskiego, podarowanych państwu przez artystę
w 1948 r. W 1950 r. Królikarnię wraz ze zmagazynowanymi na jej terenie rzeźbami Dunikowskiego prze-
kazano Muzeum Narodowemu w Warszawie56. Otwarcie muzeum nastąpiło 26 stycznia 1965 r.
BUDYNEK KUCHNI W FORMIE RZYMSKIEGO GROBOWCA CECYLII METELLI
Zaprojektowany przez Dominika Merliniego57 budynek kuchni (il. 4) z wielu powodów zasługuje na
uwagę. Dostrzec w nim można oryginalne dzieło pierwszej fazy nurtu klasycystycznego w Polsce, rozkwi-
tającej pod panowaniem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zwraca też uwagę wielki kunszt Merliniego
w wykorzystaniu skromnych warunków naturalnych do stworzenia oryginalnego rozwiązania architekto-
nicznego.
Wzorowana na grobowcu Cecylii Metelli kuchnia jest jednym z najciekawszych w dziejach polskiej
architektury przykładów adaptacji antycznego pierwowzoru. Bowiem w stosunku do niewielu budowli sta-
rożytnych mówić można, tak jak w przypadku słynnego rzymskiego grobowca, o ich prawdziwej polskiej
karierze.
W 1784 r. Szymon Bogumił Zug, twórca projektów wielu polskich ogrodów klasycystycznych58, w dziele
Ogrody w Warszawie i jej okolicach umieścił opis powstającej właśnie rezydencji w Królikarni: „Dziś miej-
sce to należy do hrabiego Tomatis który chce tu założyć wielki ogród, do którego rozpoczęto już nawet
znaczne wy sady. W położeniu wielce korzy stnem, oddzielonem głębokim parowem od innych miejsc wznio-
Archiwum Państwowe m.st. Warszawy [dalej cyt.: APW], Akta notariuszów warszawskich, kancelaria W. Kretkowskiego,
sygn. 12, nr 2218, Testament Ksawerego Franciszka Pusłowskiego.
49 Szczegółowy opis pożaru i zniszczeń przekazała warszawska prasa: Królikarnią, „Tygodnik Ilustrowany", 1879, nr 195,
s. 183; „Kłosy", 1879, nr 738, s. 123.
50 Tatarkiewicz, Pałac..., s. 35.
51 A. Biernacki, Krasińska z Pusłowskich Marta, [w:] PSB, t. XV, Wrocław 1970, s. 159.
52 Tatarkiewicz, Tokarz, op. cit.
53 APW, Zbiór W. Przyborowskiego, t. XVII, s. 250, „Królikarnią" w Mokotowie (notatka prasowa z nieznanego źródła, ręką
W. Przyborowskiego dopisana data: 1902).
54 Kwiatkowski, Królikarnią..., s. 76.
55 Ibidem.
56 Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, sygn. 854, Królikarnią. Korespondencja merytoryczna 1948-1959.
51 W. Tatarkiewicz, Dominik Merlini, Warszawa 1955, s. 131.
sx Między innymi na Solcu, „Na Książęcem", w Mokotowie. Zug działał też przy urządzaniu ogrodów w Wilanowie, Jabłon-
nie, Arkadii i Nieborowie: Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug..., passim.
PIOTR JAWORSKI
wiatach 1851-1862 przeznaczył na siedzibę Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci. Po jego śmierci
w 1874 г.. na mocy zapisu testamentowego, Królikarnią przeszła na własność brata Wandalina48.
W 1879 r. pałac doszczętnie spłonął wraz ze znajdującą się we wnętrzu kolekcją artystyczną49. Jego odbudowę,
uważną obecnie za jedno z pionierskich osiągnięć konserwatorskich w Polsce, powierzono rok po pożarze
architektowi Józefowi Hussowi50. Wandalin Pusłowski, będąc podobnie jak brat kolekcjonerem dzieł sztuki,
podjął próbę odtworzenia kolekcji, zmarł jednak w 1884 r. Na kilka lat Królikarnią przeszła w ręce rodziny
Lubeckich. W 1889 r. właścicielką Królikarni została Marta Krasińska - córka Wandalina Pusłowskiego,
żona Kazimierza Krasińskiego, do około 1900 r. mieszkająca w Starej Wsi na Podlasiu51. Prowadzony przez
hrabinę po przybyciu do Warszawy sławny salon w domu przy ul. Czackiego gościł najwybitniejszych
przedstawicieli kultury i nauki tamtego okresu. Bywał w nim często Władysław Tatarkiewicz, współautor
wydanej w 1938 r. pierwszej monografii Królikarni52. W 1902 r. Marta Krasińska dokonała gruntownej
renowacji pałacu i ogrodu w Królikarni53. W budynku zajmowanym wcześniej przez Instytut Moralnie
Zaniedbanych Dzieci umieściła zakład dla nieuleczalnie chorych kobiet. W 1916 r. Królikarnią, od końca
XIX w. zamknięta dla publiczności, znalazła się w granicach Warszawy.
We wrześniu 1939 r. nacierający na Warszawę Niemcy zamienili pałac w Królikarni w ruinę. Walki
toczące się na terenie posiadłości w dniach powstania warszawskiego dopełniły dzieła zniszczenia. Oprócz
pałacu, znacznie ucierpiały: taras z grotą, kuchnia, mostek oraz kaplica54. Zimą 1945 r. okoliczni mieszkań-
cy niemal doszczętnie ogołocili ogród z drzewostanu55. Władze powojenne pozbawiły spadkobierców Marty
Krasińskiej prawa własności do Królikarni. Podjęły też decyzję o odbudowie założenia pałacowo-ogrodo-
wego z przeznaczeniem na muzeum dzieł Xawerego Dunikowskiego, podarowanych państwu przez artystę
w 1948 r. W 1950 r. Królikarnię wraz ze zmagazynowanymi na jej terenie rzeźbami Dunikowskiego prze-
kazano Muzeum Narodowemu w Warszawie56. Otwarcie muzeum nastąpiło 26 stycznia 1965 r.
BUDYNEK KUCHNI W FORMIE RZYMSKIEGO GROBOWCA CECYLII METELLI
Zaprojektowany przez Dominika Merliniego57 budynek kuchni (il. 4) z wielu powodów zasługuje na
uwagę. Dostrzec w nim można oryginalne dzieło pierwszej fazy nurtu klasycystycznego w Polsce, rozkwi-
tającej pod panowaniem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zwraca też uwagę wielki kunszt Merliniego
w wykorzystaniu skromnych warunków naturalnych do stworzenia oryginalnego rozwiązania architekto-
nicznego.
Wzorowana na grobowcu Cecylii Metelli kuchnia jest jednym z najciekawszych w dziejach polskiej
architektury przykładów adaptacji antycznego pierwowzoru. Bowiem w stosunku do niewielu budowli sta-
rożytnych mówić można, tak jak w przypadku słynnego rzymskiego grobowca, o ich prawdziwej polskiej
karierze.
W 1784 r. Szymon Bogumił Zug, twórca projektów wielu polskich ogrodów klasycystycznych58, w dziele
Ogrody w Warszawie i jej okolicach umieścił opis powstającej właśnie rezydencji w Królikarni: „Dziś miej-
sce to należy do hrabiego Tomatis który chce tu założyć wielki ogród, do którego rozpoczęto już nawet
znaczne wy sady. W położeniu wielce korzy stnem, oddzielonem głębokim parowem od innych miejsc wznio-
Archiwum Państwowe m.st. Warszawy [dalej cyt.: APW], Akta notariuszów warszawskich, kancelaria W. Kretkowskiego,
sygn. 12, nr 2218, Testament Ksawerego Franciszka Pusłowskiego.
49 Szczegółowy opis pożaru i zniszczeń przekazała warszawska prasa: Królikarnią, „Tygodnik Ilustrowany", 1879, nr 195,
s. 183; „Kłosy", 1879, nr 738, s. 123.
50 Tatarkiewicz, Pałac..., s. 35.
51 A. Biernacki, Krasińska z Pusłowskich Marta, [w:] PSB, t. XV, Wrocław 1970, s. 159.
52 Tatarkiewicz, Tokarz, op. cit.
53 APW, Zbiór W. Przyborowskiego, t. XVII, s. 250, „Królikarnią" w Mokotowie (notatka prasowa z nieznanego źródła, ręką
W. Przyborowskiego dopisana data: 1902).
54 Kwiatkowski, Królikarnią..., s. 76.
55 Ibidem.
56 Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, sygn. 854, Królikarnią. Korespondencja merytoryczna 1948-1959.
51 W. Tatarkiewicz, Dominik Merlini, Warszawa 1955, s. 131.
sx Między innymi na Solcu, „Na Książęcem", w Mokotowie. Zug działał też przy urządzaniu ogrodów w Wilanowie, Jabłon-
nie, Arkadii i Nieborowie: Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug..., passim.