DOI article:
Zlat, Mieczysław: Geneza gotycko-renesansowych portali zamku na Wawelu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14574#0089
Rocznik Historii Sztuki, tom XXX
Wydawnictwo Neriton, 2005
MIECZYSŁAW ZLAT
WROCŁAW
GENEZA GOTYCKO-RENESANSOWYCH PORTALI ZAMKU NA WAWELU
DYLEMATY ATRYBUCYJNE I TERMINOLOGICZNE
W książce wydanej przed dziesięcioma laty pisał Adam Miłobędzki: „[...] wkładem Polski, najbardziej
swoistym, do ówczesnej sztuki Europy były »portale wawelskie« - hybrydyczna kamieniarka otworów o póż-
nogotyckich laskowaniach i italianizujących gzymsach [...]"'. Dodatkowo zespół ten został wyróżniony przez
umieszczenie jednego z portali na okładce cytowanej publikacji. Choć od dawna i zgodnie uznawano odrzwia
na Wawelu, wraz z obramieniami okien, za oryginalny rezultat renesansowej przebudowy zamku wawel-
skiego, nie stały się przedmiotem pogłębionej analizy. Dopiero stosunkowo niedawno zostały poddane kry-
tyce heurystycznej, uporządkowane typologicznie jako zbiór, w którym ustalono czas powstania jego skład-
ników, tworzonych w okresie ponad dwudziestu lat2. Opinie i uwagi o tych odrzwiach ogłaszane były
w pracach o renesansowym pałacu na Wawelu i jego twórcach, gdzie początkowo przesłaniała je pierwszo-
planowa problematyka pionierskiego przerzutu form i twórców toskańskiego renesansu. A kiedy już atrak-
cyjne stały się dla badaczy również pozawłoskie elementy i czynniki tworzenia renesansowego zespołu na
Wawelu, portale budziły zainteresowanie niemal wyłącznie ze względu na swe autorstwo. Benedykt zwany
Sandomierzaninem czy Berrecci? - to pytanie na całe minione półwiecze zdominowało rozważania o „przed-
miocie pierwszym" w serii wawelskich portali, a ustalanie metryki Benedykta i kraju, z którego przybył do
Krakowa odsunęło na dalszy plan ważniejszą - a łatwiejszą do rozstrzygnięcia - kwestię genezy jego twór-
czości. Pytanie o autorstwo zostało zresztą źle postawione, bowiem uczestnicy dyskusji, zapatrzeni w naj-
bogatsze portale wschodniego skrzydła zamku wawelskiego z lat 1524-1529, przeoczyli lub zbagatelizowali
pierwsze egzemplarze typu w skrzydle zachodnim („domu królowej"). Powstały one ok. 1507 r. (a powtó-
rzone zostały wielokrotnie w skrzydle północnym w latach 1507-1516, a więc dziesięć lat przed przyby-
ciem Berrecciego do Krakowa)3. Uwzględnili te fakty Zbigniew Rewski oraz Andrzej Fischinger, którzy
w swych hipotezach atrybucyjnych wskazali inne pary wykonawców wzorcowych obramień: Francesca z Flo-
1 A. Miłobędzki, Architektura ziem Polski. Rozdział europejskiego dziedzictwa, Kraków 1994, s. 34. Jest to powtórzenie
opinii wyrażonej przez Autora już wcześniej (idem, Architektur in Polen zur Zeit der Jagiellonen. [w:] Poleu im Zeitalter der
Jagiellonen 1386-1572 (-Schallaburg 1986), Wien 1986, s. 120). Równie wysoko ocenił portale wawelskie w skali europejskiej
- choć w słowach na wpół żartobliwych -J. Białostocki (The Art ofthe Renaissance in Eastern Europe. Hungary - Bohemia
- Poland, Oxford 1976, s. 23): „most original type of portai: a Cracow contribution to the peaceful coexistence of north and south
in the sixteenth century". Wcześniej oryginalność wawelskich obramień i nieprzeciętny talent ich twórcy podnosili szczególnie
S. Komornicki {Benedykt, budowniczy Zygmunta I, [w:] Polski Słownik Biograficzny, I, 1935, s. 425) i J. Szabłowski (Ar-
chitektura renesansowa i maniery styczna w Polsce. Zarys, Kraków 1935, s. 20).
2 Wawel, praca zbiorowa, pod kier. i red. J. Szabłowskiego, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, Miasto Kraków,
cz. 1, Warszawa, Kraków 1965, s. 51-54; P. Stępień, Konserwacja portali gotycko-renesansowych we wnętrzach zamku na
Wawelu, ..Ochrona Zabytków", XLVIII, 1995, s. 299-310.
3 Wawel..., s. 5, 34, 53.
Wydawnictwo Neriton, 2005
MIECZYSŁAW ZLAT
WROCŁAW
GENEZA GOTYCKO-RENESANSOWYCH PORTALI ZAMKU NA WAWELU
DYLEMATY ATRYBUCYJNE I TERMINOLOGICZNE
W książce wydanej przed dziesięcioma laty pisał Adam Miłobędzki: „[...] wkładem Polski, najbardziej
swoistym, do ówczesnej sztuki Europy były »portale wawelskie« - hybrydyczna kamieniarka otworów o póż-
nogotyckich laskowaniach i italianizujących gzymsach [...]"'. Dodatkowo zespół ten został wyróżniony przez
umieszczenie jednego z portali na okładce cytowanej publikacji. Choć od dawna i zgodnie uznawano odrzwia
na Wawelu, wraz z obramieniami okien, za oryginalny rezultat renesansowej przebudowy zamku wawel-
skiego, nie stały się przedmiotem pogłębionej analizy. Dopiero stosunkowo niedawno zostały poddane kry-
tyce heurystycznej, uporządkowane typologicznie jako zbiór, w którym ustalono czas powstania jego skład-
ników, tworzonych w okresie ponad dwudziestu lat2. Opinie i uwagi o tych odrzwiach ogłaszane były
w pracach o renesansowym pałacu na Wawelu i jego twórcach, gdzie początkowo przesłaniała je pierwszo-
planowa problematyka pionierskiego przerzutu form i twórców toskańskiego renesansu. A kiedy już atrak-
cyjne stały się dla badaczy również pozawłoskie elementy i czynniki tworzenia renesansowego zespołu na
Wawelu, portale budziły zainteresowanie niemal wyłącznie ze względu na swe autorstwo. Benedykt zwany
Sandomierzaninem czy Berrecci? - to pytanie na całe minione półwiecze zdominowało rozważania o „przed-
miocie pierwszym" w serii wawelskich portali, a ustalanie metryki Benedykta i kraju, z którego przybył do
Krakowa odsunęło na dalszy plan ważniejszą - a łatwiejszą do rozstrzygnięcia - kwestię genezy jego twór-
czości. Pytanie o autorstwo zostało zresztą źle postawione, bowiem uczestnicy dyskusji, zapatrzeni w naj-
bogatsze portale wschodniego skrzydła zamku wawelskiego z lat 1524-1529, przeoczyli lub zbagatelizowali
pierwsze egzemplarze typu w skrzydle zachodnim („domu królowej"). Powstały one ok. 1507 r. (a powtó-
rzone zostały wielokrotnie w skrzydle północnym w latach 1507-1516, a więc dziesięć lat przed przyby-
ciem Berrecciego do Krakowa)3. Uwzględnili te fakty Zbigniew Rewski oraz Andrzej Fischinger, którzy
w swych hipotezach atrybucyjnych wskazali inne pary wykonawców wzorcowych obramień: Francesca z Flo-
1 A. Miłobędzki, Architektura ziem Polski. Rozdział europejskiego dziedzictwa, Kraków 1994, s. 34. Jest to powtórzenie
opinii wyrażonej przez Autora już wcześniej (idem, Architektur in Polen zur Zeit der Jagiellonen. [w:] Poleu im Zeitalter der
Jagiellonen 1386-1572 (-Schallaburg 1986), Wien 1986, s. 120). Równie wysoko ocenił portale wawelskie w skali europejskiej
- choć w słowach na wpół żartobliwych -J. Białostocki (The Art ofthe Renaissance in Eastern Europe. Hungary - Bohemia
- Poland, Oxford 1976, s. 23): „most original type of portai: a Cracow contribution to the peaceful coexistence of north and south
in the sixteenth century". Wcześniej oryginalność wawelskich obramień i nieprzeciętny talent ich twórcy podnosili szczególnie
S. Komornicki {Benedykt, budowniczy Zygmunta I, [w:] Polski Słownik Biograficzny, I, 1935, s. 425) i J. Szabłowski (Ar-
chitektura renesansowa i maniery styczna w Polsce. Zarys, Kraków 1935, s. 20).
2 Wawel, praca zbiorowa, pod kier. i red. J. Szabłowskiego, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, Miasto Kraków,
cz. 1, Warszawa, Kraków 1965, s. 51-54; P. Stępień, Konserwacja portali gotycko-renesansowych we wnętrzach zamku na
Wawelu, ..Ochrona Zabytków", XLVIII, 1995, s. 299-310.
3 Wawel..., s. 5, 34, 53.