DOI Artikel:
Lechowicz, Lech: Awangarda wobec statyczności obrazu fotograficznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14575#0036
30
LECH LECHOWICZ
plinie formalnej. Służyło temu opracowanie nowych rozwiązań formalnych, niespotykanych dotychczas
w fotografii. Do tej pory jej sposób obrazowania był podporządkowywany albo obrazowaniu występującemu
w sztukach pięknych, albo widzeniu człowieka, albo poddawał się bezwiednie chaosowi zrewoltowanej rze-
czywistości. Konstruktywizm wskazywał, że symultanizm, wielość oraz płynność zjawisk wcale nie musi
skazywać fotografa na bezradność wobec ich bogactwa i zmienności. W konstruktywistycznej koncepcji
obrazowania podstawowe właściwości medialne fotografii: zdolność do ułamkowego chwytania obrazu,
fragmentaryczność, możliwość ujęcia przedmiotu z najrozmaitszych punktów widzenia pozwala zapanować
fotografowi nad złożonością rzeczywistości. Fotografia służyła uporządkowaniu widzenia świata. Pokazy-
wała, że świat jest uporządkowany sam w sobie, należy jedynie ów porządek odkryć i najtrafniej go przed-
stawić na zdjęciu.
SURREALIZM
Po I wojnie światowej alternatywą postdadaistyczną obok konstruktywizmu był surrealizm. Skierował
on swe zainteresowania na zjawiska znajdujące się dotychczas poza obszarem sztuki. Podstawąjego progra-
mu było przekonanie o istnieniu innej od realnej rzeczywistości, nadrzeczywistości przenikającej się z tą
realną. Dopiero obcowanie z obiema realnościami daje w pełni możliwość doświadczania przez człowieka
świata zewnętrznego oraz tej sfery własnego świata wewnętrznego, która znajduje się w podświadomości,
poza sferą racjonalnego myślenia. Celem twórczości artysty surrealistycznego było nawiązanie kontaktu z tą
nadrzeczywistością. Dzieło surrealistyczne miało być jej świadectwem oraz szansą dla odbiorcy na kontakt
z tym co nadrealne. Surrealizm dążył także do dokonania rewolucji wszechstronnie wyzwalającej człowieka,
prowadzącej do pełnego wykorzystania tkwiących w nim możliwości tłumionych złą tradycją zracjonalizo-
wanej kultury.
Dokumentalny obraz fotograficzny mógł w tych dążeniach wydać się najmniej odpowiednim narzę-
dziem. Okazało się jednak, że po przeanalizowaniu specyficznych właściwości obrazowania fotografii, mogła
się ona stać pełnoprawnym sposobem poszukiwań surrealizmu. Dla surrealistów fotografia była bezpośred-
nio związana z realną rzeczywistością. Jako jej utrwalony obraz była jednocześnie czymś od niej niezależ-
nym, w przeciwieństwie do wrażeń zmysłowych, które przez swą bezpośredniość i ciągłość wiążą nas z rze-
czywistością. Wobec „zniekształcającego" oddziaływania umysłu na bezpośrednie wrażenia zmysłowe
zdjęcie było obiektywizacją doznań rzeczywistości. Fotografia pozwalała uwolnić się od presji bezpośred-
nich wrażeń zmysłowych, które były źródłem przymusów ciążących na myśleniu.
Dla surrealistów migawkowa fotografia była interesująca, ponieważ nie tylko ukazywała obraz świata
w ułamkowej fazie przemian, ale czyniąc to rejestrowała w obrazie jego fragmentu ogrom szczegółów „hip-
notycznych detali"28. Oglądając ten sam fragment rzeczywistości nie zdajemy sobie z nich sprawy i zazwy-
czaj nigdy nie dostrzeglibyśmy ich, gdyby nie fotografia. Rzetelność prezentacji najbardziej nawet pospoli-
tego przedmiotu czy szczegółu, najmniej ważnych lub całkiem przypadkowych, w opinii surrealistów
stanowiła zaletę i jednocześnie swoisty zabieg surrealistyczny. „Fotografia sama w sobie zagęszcza realność,
czyniąc z niej superrealność"29. Niehierarchiczność obiektywnego obrazowania, mechaniczna spontaniczność
i arbitralność oraz automatyczna precyzja fotografii w oddawaniu i przekształcaniu obrazu świata w zbiór
szczegółów były bliskie mechanice nadrealności, której swymi obrazami poszukiwali i którą starali się przed-
stawić zarówno malarze, jak i poeci surrealistyczni.
Surrealizm odkrywał także w fotografii odbicie procesów dokonujących się w podświadomości zarów-
no fotografującego, jak i oglądającego. Dotyczy to m.in. przejawiania się w gotowym obrazie tego, co nie
jest do końca uświadamiane w trakcie procesu obrazowania fotograficznego. Taka sytuacja występuje szcze-
gólnie wyraźnie, kiedy proces rejestracji przebiega w ułamku sekundy i nasz umysł nie jest w stanie zareje-
strować wszystkich szczegółów. Migawkowość rejestracji sprawia także, iż w ułamku sekundy, między ot-
warciem a zamknięciem migawki, fotografujący nie jest w stanie kontrolować procesu rejestracji, ponieważ
nie widzi tego, co rejestruje kamera. W czasie otwarcia migawki może dokonać się coś, na co fotografujący
nie ma wpływu, a co zmieniało założenia lub dodawało do nich to, czego nie oczekiwaliśmy. W trakcie
J. Voskovec, Fotografia i superrealność [1925], tłum. M. Stoszek-Miazgowska, „Obscura", 1986, nr 6, s. 39.
Ibidem.
LECH LECHOWICZ
plinie formalnej. Służyło temu opracowanie nowych rozwiązań formalnych, niespotykanych dotychczas
w fotografii. Do tej pory jej sposób obrazowania był podporządkowywany albo obrazowaniu występującemu
w sztukach pięknych, albo widzeniu człowieka, albo poddawał się bezwiednie chaosowi zrewoltowanej rze-
czywistości. Konstruktywizm wskazywał, że symultanizm, wielość oraz płynność zjawisk wcale nie musi
skazywać fotografa na bezradność wobec ich bogactwa i zmienności. W konstruktywistycznej koncepcji
obrazowania podstawowe właściwości medialne fotografii: zdolność do ułamkowego chwytania obrazu,
fragmentaryczność, możliwość ujęcia przedmiotu z najrozmaitszych punktów widzenia pozwala zapanować
fotografowi nad złożonością rzeczywistości. Fotografia służyła uporządkowaniu widzenia świata. Pokazy-
wała, że świat jest uporządkowany sam w sobie, należy jedynie ów porządek odkryć i najtrafniej go przed-
stawić na zdjęciu.
SURREALIZM
Po I wojnie światowej alternatywą postdadaistyczną obok konstruktywizmu był surrealizm. Skierował
on swe zainteresowania na zjawiska znajdujące się dotychczas poza obszarem sztuki. Podstawąjego progra-
mu było przekonanie o istnieniu innej od realnej rzeczywistości, nadrzeczywistości przenikającej się z tą
realną. Dopiero obcowanie z obiema realnościami daje w pełni możliwość doświadczania przez człowieka
świata zewnętrznego oraz tej sfery własnego świata wewnętrznego, która znajduje się w podświadomości,
poza sferą racjonalnego myślenia. Celem twórczości artysty surrealistycznego było nawiązanie kontaktu z tą
nadrzeczywistością. Dzieło surrealistyczne miało być jej świadectwem oraz szansą dla odbiorcy na kontakt
z tym co nadrealne. Surrealizm dążył także do dokonania rewolucji wszechstronnie wyzwalającej człowieka,
prowadzącej do pełnego wykorzystania tkwiących w nim możliwości tłumionych złą tradycją zracjonalizo-
wanej kultury.
Dokumentalny obraz fotograficzny mógł w tych dążeniach wydać się najmniej odpowiednim narzę-
dziem. Okazało się jednak, że po przeanalizowaniu specyficznych właściwości obrazowania fotografii, mogła
się ona stać pełnoprawnym sposobem poszukiwań surrealizmu. Dla surrealistów fotografia była bezpośred-
nio związana z realną rzeczywistością. Jako jej utrwalony obraz była jednocześnie czymś od niej niezależ-
nym, w przeciwieństwie do wrażeń zmysłowych, które przez swą bezpośredniość i ciągłość wiążą nas z rze-
czywistością. Wobec „zniekształcającego" oddziaływania umysłu na bezpośrednie wrażenia zmysłowe
zdjęcie było obiektywizacją doznań rzeczywistości. Fotografia pozwalała uwolnić się od presji bezpośred-
nich wrażeń zmysłowych, które były źródłem przymusów ciążących na myśleniu.
Dla surrealistów migawkowa fotografia była interesująca, ponieważ nie tylko ukazywała obraz świata
w ułamkowej fazie przemian, ale czyniąc to rejestrowała w obrazie jego fragmentu ogrom szczegółów „hip-
notycznych detali"28. Oglądając ten sam fragment rzeczywistości nie zdajemy sobie z nich sprawy i zazwy-
czaj nigdy nie dostrzeglibyśmy ich, gdyby nie fotografia. Rzetelność prezentacji najbardziej nawet pospoli-
tego przedmiotu czy szczegółu, najmniej ważnych lub całkiem przypadkowych, w opinii surrealistów
stanowiła zaletę i jednocześnie swoisty zabieg surrealistyczny. „Fotografia sama w sobie zagęszcza realność,
czyniąc z niej superrealność"29. Niehierarchiczność obiektywnego obrazowania, mechaniczna spontaniczność
i arbitralność oraz automatyczna precyzja fotografii w oddawaniu i przekształcaniu obrazu świata w zbiór
szczegółów były bliskie mechanice nadrealności, której swymi obrazami poszukiwali i którą starali się przed-
stawić zarówno malarze, jak i poeci surrealistyczni.
Surrealizm odkrywał także w fotografii odbicie procesów dokonujących się w podświadomości zarów-
no fotografującego, jak i oglądającego. Dotyczy to m.in. przejawiania się w gotowym obrazie tego, co nie
jest do końca uświadamiane w trakcie procesu obrazowania fotograficznego. Taka sytuacja występuje szcze-
gólnie wyraźnie, kiedy proces rejestracji przebiega w ułamku sekundy i nasz umysł nie jest w stanie zareje-
strować wszystkich szczegółów. Migawkowość rejestracji sprawia także, iż w ułamku sekundy, między ot-
warciem a zamknięciem migawki, fotografujący nie jest w stanie kontrolować procesu rejestracji, ponieważ
nie widzi tego, co rejestruje kamera. W czasie otwarcia migawki może dokonać się coś, na co fotografujący
nie ma wpływu, a co zmieniało założenia lub dodawało do nich to, czego nie oczekiwaliśmy. W trakcie
J. Voskovec, Fotografia i superrealność [1925], tłum. M. Stoszek-Miazgowska, „Obscura", 1986, nr 6, s. 39.
Ibidem.