DOI article:
Talbierska, Jolanta: Twórczość graficzna Rembrandta van Rijn: nowe perspektywy badawcze dzieła graficznego
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14573#0083
TWÓRCZOŚĆ GRAFICZNA REMBRANDTA VAN RUN
77
jak na obrazie w Windsor Castle73. Ten malowany na desce wizerunek funkcjonuje jako Portret matki Rem-
brandta, choć badacze i tu wątpią w trafne rozpoznanie74, uznając przedstawienie za tronie1 ъ, którym to ter-
minem określano przedstawienia anonimowych postaci w ujęciu portretowym (zwykle głów lub popiersi),
często w kostiumie historyzującym lub orientalnym, w przeciwieństwie do właściwego portretu, określane-
go mianem conterfeytsel1^. Do tronie chętnie wybierano na modeli ludzi starych lub z określonymi defor-
macjami twarzy, o wyraźnej ekspresji lub szczególnie frapującym wyglądzie. Należy podkreślić, że u Rem-
brandta, zwłaszcza w jego akwafortach, rozróżnienie między typowymi tronie17 a conterfeytsel jest czasem
niemożliwe. Dzieje się tak zarówno w wypadku podobizn jego matki, ojca i brata, jak i niektórych wizerun-
ków samego artysty (пр. B. 8, 10, 13, 316, 319, 320)78; mimo iż prezentują one typową dla tronie konwen-
cję, są jednocześnie portretami konkretnych osób. W tej akwaforcie Rembrandta można też rozpoznać ko-
lejne etapy budowania kompozycji79. Artysta rozpoczął od głowy, uzupełniając rylcem linie akwaforty
i zaznaczył kontury postaci widoczne pod kolejną warstwą kresek tworzących welon, płaszcz, koszulę i stolik,
które zostały dodane w ponownym trawieniu, po czym cała płyta została dopracowana rylcem.
Do roku 1631 powstało około 80 prac graficznych Rembrandta, a więc jedna czwarta całego dorobku
artysty, w tym aż dwie trzecie autoportretów (19 z 31 znanych)80. Swój pierwszy autoportret Rembrandt
umieścił w tłumie gapiów na obrazie Ukamieniowanie św. Szczepana z 1625 r. (Lyon, Musée des Beaux-
-Arts), zaś najwcześniejsze wizerunki akwafortowe pochodzą z lat 1628-1629. Autoportret w białym kołnie-
rzyku (В. 1; il. Il)81 prezentuje młodego artystę z włosami i w odzieniu jak na autoportrecie w Amsterda-
mie82 i jego kopii warsztatowej w Kassel (Staatliche Museen, Gemaldegalerie Alte Meister), uchodzącej za
dzieło Rembrandta do czasu odnalezienia obrazu amsterdamskiego w roku 19 5 9 83. Akwaforta, mimo związ-
ków z tymi obrazami była szkicowana w werniksie płyty z odbicia w lustrze, o czym przekonują rysunkowe
korekty kompozycji naniesione czarną kredką na jedną z odbitek próbnych stanu I (Amsterdam). Studiowa-
nie przez artystów w lustrze własnych min wyrażających emocje i stany duchowe było, jak można przypusz-
czać, praktyką codzienną84. Uczeń Rembrandta, Samuel van Hoogstraten w swoim Wprowadzeniu do sztuki
malarskiej pisał o pożytku malowania emocji wyrażanych na własnej twarzy, gdy jest się jednocześnie mo-
delem i oglądającym85. Autoportret w białym kołnierzyku jest przykładem pracy, w której artystę bardziej
zajmowało rozłożenie światłocienia i uchwycenie podobieństwa własnych rysów, niż wyrażenie szczególnej
ekspresji, której różne odmiany są widoczne na innych jego wizerunkach z tego okresu, takich jak Autopor-
tret z otwartymi ustami - Rembrandt krzyczący (lub cierpiący, B. 13; il. 12)86, czy Autoportret w berecie -
73 W Corpus I, A 32, obraz ten był uznany za dzieło Rembrandta, natomiast w Corpus II, s. 839, figuruje już jako praca Jana
Lievensa.
74 Der jungę Rembrandt, s. 61, il. 5.
75 O tronie Hirschfelder, op. cit. Na podstawie zapisu w inwentarzu majątku Jacoba III de Gheynaz 1641 г., gdzie kopia
(nie mógł to być ten sam obraz, ponieważ znajdował się on już od pewnego czasu w Windsor Castle) określona została jako „obraz
starej tronie", Der jungę Rembrandt, s. 87, il. 5.
76 H i r s с h f e 1 d e r, op. cit., s. 85-87.
77 Jak np. z okresu współpracy z J. van Vlietem, por. van de Wetering, Rembrandts Anfânge..., s. 36-38, il. e-k.
78 Talbierska, Rembrandt..., kat. 13, 14, 15.
79 Na dwukrotne co najmniej trawienie zwrócił uwagę Holm Bevers (H. Bevers, P. Schatborn, В. Welzel, Rem-
brandt. Le Maître et son atelier, vol. II, Dessins et gravures, Paris 1991, s. 178), zaś dokładny opis poszczególnych etapów dał Erik
H i n t e r d i n g (Rembrandt the printmaker, s. 113).
80 O autoportretach Rembrandta, w tym także graficznych, ich funkcji i kolekcjonowaniu portretów: katalog wystawy W h i -
t e, В u v e 1 o t, op. cit., szczególnie wstępy pióra Christophera W h i t e ' a i Quentine'a В u v e 1 o t, Volkera M a n u t h a; o kostiu-
mie w autoportretach M. d e W i n к e 1, Costume in Rembrandts Self-portraits, [w:] ibidem, s. 58-74.
81 Talbierska, Rembrandt..., kat. 12.
82 Ок. 1628 г.; olej na desce, Amsterdam, Rijksmuseum, Corpus I, A 14; W h i t e, В u v e 1 o t, op. cit., kat. 5; E. v a n de
Wetering, Die Abgrenzung von Rembrandts eigenhàndigem Œuvre - ein unlôsbares Problem?, [w:] Der jungę Rembrandt, s. 64,
Abb. 7, s. 69, Abb. 18; Rembrandt. Ausst. Kat., hg. K.A. Schrôder, M. Bisanz-Prakken, with contributions by M. В i s a n z -
-P rak к en, S.A.C. Dudo к van H e e 1, G. L u i j t e n, P. S с h a t b o r n, M. S i 11, E. v a n de Wetering, Albertina, Wien
2004, s. 60, il. [dalej cyt. Wien 2004].
83 A. В r e d i u s, Rembrandt. Gemàlde, Innsbruck 1935 {The Paintings of Rembrandt, Vienna-London 1937, Second Edition,
London-New York), 1; Van de Wetering, Die Abgrenzung..., s. 63-64, Abb. 6.
84 E. van de Wetering, Rembrandt in the Mirror, [w:] Rembrandt the Printmaker, s. 11-13.
85 W h i t e, В u v e 1 о t, op. cit., kat. 20, s. 125 oraz 26.
86 Talbierska, Rembrandt..., kat. 12, s. 101-102.
77
jak na obrazie w Windsor Castle73. Ten malowany na desce wizerunek funkcjonuje jako Portret matki Rem-
brandta, choć badacze i tu wątpią w trafne rozpoznanie74, uznając przedstawienie za tronie1 ъ, którym to ter-
minem określano przedstawienia anonimowych postaci w ujęciu portretowym (zwykle głów lub popiersi),
często w kostiumie historyzującym lub orientalnym, w przeciwieństwie do właściwego portretu, określane-
go mianem conterfeytsel1^. Do tronie chętnie wybierano na modeli ludzi starych lub z określonymi defor-
macjami twarzy, o wyraźnej ekspresji lub szczególnie frapującym wyglądzie. Należy podkreślić, że u Rem-
brandta, zwłaszcza w jego akwafortach, rozróżnienie między typowymi tronie17 a conterfeytsel jest czasem
niemożliwe. Dzieje się tak zarówno w wypadku podobizn jego matki, ojca i brata, jak i niektórych wizerun-
ków samego artysty (пр. B. 8, 10, 13, 316, 319, 320)78; mimo iż prezentują one typową dla tronie konwen-
cję, są jednocześnie portretami konkretnych osób. W tej akwaforcie Rembrandta można też rozpoznać ko-
lejne etapy budowania kompozycji79. Artysta rozpoczął od głowy, uzupełniając rylcem linie akwaforty
i zaznaczył kontury postaci widoczne pod kolejną warstwą kresek tworzących welon, płaszcz, koszulę i stolik,
które zostały dodane w ponownym trawieniu, po czym cała płyta została dopracowana rylcem.
Do roku 1631 powstało około 80 prac graficznych Rembrandta, a więc jedna czwarta całego dorobku
artysty, w tym aż dwie trzecie autoportretów (19 z 31 znanych)80. Swój pierwszy autoportret Rembrandt
umieścił w tłumie gapiów na obrazie Ukamieniowanie św. Szczepana z 1625 r. (Lyon, Musée des Beaux-
-Arts), zaś najwcześniejsze wizerunki akwafortowe pochodzą z lat 1628-1629. Autoportret w białym kołnie-
rzyku (В. 1; il. Il)81 prezentuje młodego artystę z włosami i w odzieniu jak na autoportrecie w Amsterda-
mie82 i jego kopii warsztatowej w Kassel (Staatliche Museen, Gemaldegalerie Alte Meister), uchodzącej za
dzieło Rembrandta do czasu odnalezienia obrazu amsterdamskiego w roku 19 5 9 83. Akwaforta, mimo związ-
ków z tymi obrazami była szkicowana w werniksie płyty z odbicia w lustrze, o czym przekonują rysunkowe
korekty kompozycji naniesione czarną kredką na jedną z odbitek próbnych stanu I (Amsterdam). Studiowa-
nie przez artystów w lustrze własnych min wyrażających emocje i stany duchowe było, jak można przypusz-
czać, praktyką codzienną84. Uczeń Rembrandta, Samuel van Hoogstraten w swoim Wprowadzeniu do sztuki
malarskiej pisał o pożytku malowania emocji wyrażanych na własnej twarzy, gdy jest się jednocześnie mo-
delem i oglądającym85. Autoportret w białym kołnierzyku jest przykładem pracy, w której artystę bardziej
zajmowało rozłożenie światłocienia i uchwycenie podobieństwa własnych rysów, niż wyrażenie szczególnej
ekspresji, której różne odmiany są widoczne na innych jego wizerunkach z tego okresu, takich jak Autopor-
tret z otwartymi ustami - Rembrandt krzyczący (lub cierpiący, B. 13; il. 12)86, czy Autoportret w berecie -
73 W Corpus I, A 32, obraz ten był uznany za dzieło Rembrandta, natomiast w Corpus II, s. 839, figuruje już jako praca Jana
Lievensa.
74 Der jungę Rembrandt, s. 61, il. 5.
75 O tronie Hirschfelder, op. cit. Na podstawie zapisu w inwentarzu majątku Jacoba III de Gheynaz 1641 г., gdzie kopia
(nie mógł to być ten sam obraz, ponieważ znajdował się on już od pewnego czasu w Windsor Castle) określona została jako „obraz
starej tronie", Der jungę Rembrandt, s. 87, il. 5.
76 H i r s с h f e 1 d e r, op. cit., s. 85-87.
77 Jak np. z okresu współpracy z J. van Vlietem, por. van de Wetering, Rembrandts Anfânge..., s. 36-38, il. e-k.
78 Talbierska, Rembrandt..., kat. 13, 14, 15.
79 Na dwukrotne co najmniej trawienie zwrócił uwagę Holm Bevers (H. Bevers, P. Schatborn, В. Welzel, Rem-
brandt. Le Maître et son atelier, vol. II, Dessins et gravures, Paris 1991, s. 178), zaś dokładny opis poszczególnych etapów dał Erik
H i n t e r d i n g (Rembrandt the printmaker, s. 113).
80 O autoportretach Rembrandta, w tym także graficznych, ich funkcji i kolekcjonowaniu portretów: katalog wystawy W h i -
t e, В u v e 1 o t, op. cit., szczególnie wstępy pióra Christophera W h i t e ' a i Quentine'a В u v e 1 o t, Volkera M a n u t h a; o kostiu-
mie w autoportretach M. d e W i n к e 1, Costume in Rembrandts Self-portraits, [w:] ibidem, s. 58-74.
81 Talbierska, Rembrandt..., kat. 12.
82 Ок. 1628 г.; olej na desce, Amsterdam, Rijksmuseum, Corpus I, A 14; W h i t e, В u v e 1 o t, op. cit., kat. 5; E. v a n de
Wetering, Die Abgrenzung von Rembrandts eigenhàndigem Œuvre - ein unlôsbares Problem?, [w:] Der jungę Rembrandt, s. 64,
Abb. 7, s. 69, Abb. 18; Rembrandt. Ausst. Kat., hg. K.A. Schrôder, M. Bisanz-Prakken, with contributions by M. В i s a n z -
-P rak к en, S.A.C. Dudo к van H e e 1, G. L u i j t e n, P. S с h a t b o r n, M. S i 11, E. v a n de Wetering, Albertina, Wien
2004, s. 60, il. [dalej cyt. Wien 2004].
83 A. В r e d i u s, Rembrandt. Gemàlde, Innsbruck 1935 {The Paintings of Rembrandt, Vienna-London 1937, Second Edition,
London-New York), 1; Van de Wetering, Die Abgrenzung..., s. 63-64, Abb. 6.
84 E. van de Wetering, Rembrandt in the Mirror, [w:] Rembrandt the Printmaker, s. 11-13.
85 W h i t e, В u v e 1 о t, op. cit., kat. 20, s. 125 oraz 26.
86 Talbierska, Rembrandt..., kat. 12, s. 101-102.