Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (11.1967)

sceny mitologiczne, ulubiony temat sztuki greckiej3. Z produkcji obiektów tej kategorii znane
są warsztaty na Cyprze, w Atenach, Chalkis, Koryncie, w miastach Jonii oraz na terenie Wielkiej
Grecji4. Największa ilość luster pudełkowych pojawiła się w drugim trzydziestoleciu IV w. p.n.e.,
jednocześnie jednak jest to okres dekadencji pod względem artyzmu w tej gałęzi wytwórczości,
być może spowodowany umasowieniem produkcji, które doprowadza ok. 300 r. p.n.e. do re-
zygnacji z dekoracji reliefowej na rzecz łatwiejszych do wykonania kół koncentrycznych5.

Wśród greckich luster pudełkowych można wyodrębnić cztery formy, z których pierwsza
najstarsza znana od 2 poł. V w. p.n.e. wyszła z użycia w połowie IV w. p.n.e., druga rozwijała
się od początku IV w. p. n .e. przez III w. p.n.e., trzecia występowała poczynając od 2 ćwierci
IV w. p.n.e. przez cały okres hellenistyczny, czwarta zaś, powstała prawie równocześnie z trzecią,
szczególnie popularna w 2 poł. IV w. p.n.e., zanikła ok. 300 r. p.n.e.6.

W końcu IV w. p.n.e. typ luster z pokrywami przejął z Grecji etruski przemysł brązowniczy.
Lustra etruskie wykazują gorsze od greckich wykonanie techniczne, sam odlew odznacza się
dużym ciężarem i masywnością. Pierwszej formy brak tu w ogóle, wyszła bowiem z użycia
w chwili przejęcia odnośnego typu zwierciadeł od Greków, druga pojawia się rzadko, najczęstsze
są trzecia i czwarta7.

Lustra z pokrywami znał również rzymski przemysł artystyczny. Typowo rzymskie, poja-
wiające się tylko w okresie Nerona, były lustra pudełkowe, których dyski zdobiły motywy ana-

3 Takie wyjaśnienie znajduje Ziichner. Por. W. Z lich ner, Griechische Klappspiegel. Berlin 1942, s. 119.
O popularności w Grecji luster pudełkowych świadczy chyba fakt, iż częste były ich terakotowe naśladownictwa,
które służyły jako wota lub wchodziły w skład zastawy grobowej (Z ii c h n e r, jw., s. 146).

Ta kategoria greckich wyrobów przemysłu artystycznego wywarła również wpływ na twórców okresu cesarstwa
rzymskiego, czego najlepszym świadectwem są gipsowe reprodukcje brązowych oryginałów, sporządzane w pierw-
szych wiekach n.e., stanowiące rodzaj modeli używanych w pracowniach rzeźbiarskich. Przykładów ich dostarczyły
wykopaliska w Afganistanie (Begram), w Egipcie (Memfis), a także na południu Związku Radzieckiego, w Cherso-
nezie. Por. G. Richter, Ancient Plaster Casts Metalware. AJA, LXII, 4, October 1958, s. 369—377, tabl.
LXXXVIII—XCV.

4 Warsztaty wyrabiające lustra pudełkowe omówił szczegółowo Ziichner. Patrz Z ii c h n e r, jw., s. 155—221.

5 Por. Ziichner, jw., s. 119—120.

6 Lustra należące do formy pierwszej miały dyski o szerokich, odchylonych nieco ku górze brzegach i po-
krywy wciskane w ten sposób, że nie zakrywały brzegu. Pokrywa otwierała się tu nie przy pomocy uchwytu, lecz
poprzez obrócenie zakrętki, której nadawano np. postać gołąbka. Druga z kolei forma rozwinęła się drogą prze-
kształcenia pierwszej i różniła się od niej tym, że dysk miał wąski brzeg, wskutek czego średnica pokrywy równała
się prawie średnicy dysku. W trzeciej formie dysk i pokrywa miały jednakową średnicę; pokrywa wciskana była
na lekkie wcięcie obiegające dysk przy obrzeżeniu, czwarta forma miała pokrywę większą od dysku, obejmującą go.
Patrz Z u c h n e r, jw., s. 128—137.

7 O etruskich lustrach z pokrywami patrz m. in. Z ii c h n e r, jw., s. 148, 149; E. Gerhard, Etruskische
Spiegel. t. III, Berlin; J. Martha, L'art etrusąue. Paris 1889, s. 542 i nast.; A. de R i d d e r, Speculum. [w:]
Diet. des Ant., VIII, s. 1427; G. Richter, Greek, Etruscan and Roman Bronzes. New York 1915, s. 287.

68