Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (15,1.1971)

pod wpływem tej gwałtownej lecz zrozumiałej w swych założeniach zmiany znaczeniowej z wize-
runku Marii z Dzieciątkiem powstaje Pieta. W tym sensie bizantyjska Imago Pietatis, z natury
swej przedstawienie hieratyczne w najczystszej postaci, przekształciła się w przedstawienie de-
wocyjne: „Król chwały", który miał jak gdyby stanąć ponad przeciwieństwem życia a śmierci,
zmienia się coraz bardziej (przemianę tę zapowiada już włączenie sarkofagu do właściwego
obrazu) w martwego człowieka, z zamkniętymi zazwyczaj oczyma i krwawiącymi jeszcze ranami.

H. Lossow zajął się znaczeniem średniowiecznych obrazów dewocyjnych, które określił
zbiorczym terminem Imago Pietatis, a wywody swe ograniczył do trzech tematów: Pieta, Mąż
Boleści i Chrystus ze św. Janem111.

Jeśli chcemy zgłębić prawdziwą treść Imago Pietatis — pisze autor — to najpierw należałoby
odsłonić zasadniczą strukturę myślenia chrześcijańskiego w średniowieczu. Całe dzieje Zbawienia
dokonują się jako zespół kolejnych faktów historycznych. Średniowiecze przedstawia treści
historyczne nie w historiograficznej formie opowiadania, lecz jako obrazy, u podstaw których
tkwi czasowe następstwo wydarzeń. Gdy z tej kolejności przedstawień obrazowych zostaną wy-
dzielone i usamodzielnione poszczególne motywy, to nie tracą one swego historycznego charak-
teru, gdyż w świadomości widza zachowany pozostaje ich związek z całością cyklu. Człowiek
średniowieczny potrafił wprowadzić grupę Chrystusa z Janem w całościowy zespół Ostatniej
Wieczerzy, a Pietę w Opłakiwanie, zaś to Opłakiwanie w szerszy cykl pasji. Nie można więc
mieć wątpliwości, że każdy obraz dewocyjny pochodził z zespołu historycznych przedstawień
obrazowych, tam też należy szukać jego korzeni. Co prawda, nasze pragmatyczne pojęcie historii
różni się od pojmowania jej przez Średniowiecze, które dawało pierwszeństwo duchowej stronie
wydarzenia; dlatego przeżycia duchowe mogły stać się w owej epoce przedmiotem przedstawień
obrazowych z zachowaniem ich historycznego charakteru. Tę możliwość otwiera bez wątpienia
w specjalnym stopniu mistyka, która od św. Bernarda z Clairvaux opanowała całe życie duchowe
tej epoki. W swym wizjonerskim widzeniu obrazowym jest ona w równym stopniu historycznie
zorientowana jak współczesne jej myślenie dyskursywne. Celem mistycznej kontemplacji jest
unio i visio — zjednoczenie i bezpośrednie oglądanie istoty boskiej. Dojście do najwyższego
stopnia poznania mistyka rozpoczęła od przedstawień obrazowych. Stają one najpierw w histo-
rycznym szeregu, a potem wyłączają się z niego jako wyizolowane obrazy, aby stworzyć pomost
do widzenia czysto duchowego, bezobrazowego. Także i te wydzielone obrazy dewocyjne nie są
subiektywnym tworem fantazji: wypełnia je obiektywna treść dogmatyczna i liturgiczna. Grupa
Chrystusa ze św. Janem wyzwoliła się z historii Ostatniej Wieczerzy, zaś z historii pasji wyzwoliły
się poszczególne postacie i grupy: Chrystus przy kolumnie biczowania, Chrystus dźwigający
krzyż, Chrystus odpoczywający (Frasobliwy), Opłakiwanie a z niego znów Pieta.

111 H. Lossow, Imago Pietatis. Eine Studie zur Sirmdeutung des mittelalterlichen Andachtsbildes. Das
Munster, II, 1949, s. 65—76.

55