Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (15,1.1971)

Uważne przyjrzenie się kompozycji w Gradac nasuwa wniosek, że ucięta mniej więcej przy
łokciach figura Chrystusa każe domyślać się skrzyżowania dłoni pomimo ścisłego przylegania
rąk do korpusu. Ten i inne przykłady świadczą, że pierwszy wariant charakteryzuje się skrzyżo-
waniem dłoni a drugi skrzyżowaniem rąk. A zatem należy przyjąć wczesny wzór z nisko skrzy-
żowanymi dłońmi i wobec tego wariant, wyprowadzany ze sceny Zdjęcia z Krzyża, niewątpliwie
rozwijał się po linii niezależnej od tego przedstawienia. Poszukiwany przez Pallasa archetyp
musiał być pełnofigurowy. Przemawiają za nim wczesne przykłady, w których Chrystus-AT
przedstawiony jest z perizonium i aż do bioder: miniatura w Cod. monac. lat. 23094, miniatura
florencka, malowidło w Wołotowie. Przypuszczenie Panofsky'ego, że typ Chrystusa-AT pojawia
się od samego początku jako półfigurowy jest nieuzasadnione. Rozwój musiał przebiegać w kie-
runku odwrotnym: od ujęcia pełnofigurowego do półfigurowego.

Temat AT posiada następujące cechy charakterystyczne: pełna postać lub półfigura Chrys-
tusa po odbytej już pasji, obnażona, dłonie skrzyżowane przed klatką piersiową lub nieco niżej
(przed jamą brzuszną i wówczas dłonie są często niewidoczne), głowa pochylona w lewo, oczy
zamknięte. Krzyż i grecki tytuł „Król chwały" nie są nieodzownymi elementami typu. Pomimo
formalnych podobieństw typ ten nie wiąże się ani z Chrystusem zmartwychwstałym, stojącym
w sarkofagu148 ani z Ecce Homo149. Jednak nieznana Pallasowi XV-wieczna drzeworytnicza
kopia gregoriańskiego wizerunku zaopatrzona jest dodatkowym napisem „Ecce Homo"
(il. 33)150. Wymienione przez Pallasa cechy charakterystyczne posiada przedstawienie Chrystusa
na serbskim hafcie liturgicznym (aer lub katapetasma), pochodzącym z czasów króla Milutina
(1282—1321)151: cała postać w pozycji frontalnej, obnażona, zranione dłonie skrzyżowane
przed jamą brzuszną, głowa w pozycji pionowej, biodra okryte kwadratowym welonem (aer)152
z obydwóch stron dwa serafiny i trzy pary aniołów; nad krzyżowym nimbem napis IC XC;
zwraca uwagę brak przypomnienia wydarzeń pasyjnych (płyty kamiennej, narzędzi męki) (il. 34).
Chrystus jest tu przedstawiony w pozie zmarłego, przygotowanego do pogrzebu. Ale to nie jest
figura prosto stojącego zmarłego, lecz postać zmarłego leżącego i oglądanego według średnio-
wiecznej zasady jednocześnie z przodu i z góry. Nie jest to także figura Ukrzyżowanego, któremu
usunięto krzyż, ale po prostu pozbawione określeń czasowych i przestrzennych odtworzenie
Chrystusa, który wycierpiał mękę. Ta figura symbolizuje sakramentalne znaczenie pasji a więc

148 Np. na miniaturze inicjału R/esurrexi w mszale, Perugia, Biblioteca Capitolare nr 6 fol. 187r: Chrystus
patrzy na wprost, opiera ręce na przedniej krawędzi sarkofagu; H. B u c h t a 1, Miniaturę Painting in the Latin
Kingdom of Jerusalem. Oxford 1957, tabl. 58c; V e 11 e r, jw., s. 222, il. 16.

149 Tę różnicę ustalił E. Panofsky, Jean Hey's „Ecce Homo". Speculations About Its Author, Its Donor
and Its Iconography. Bulletin des Musees Royaux de Beaux-Arts, 1956, s. 95—125.

150 B e r t e 11 i, jw., il. 8 (Londyn, British Museum).

151 G. Millet, Broderies religieuses de style byzantin. Paris 1947, tabl. 176, 1.

152 Por. Braun, jw., s. 8, s.v. Aer.

72