DOI Artikel:
Łepkowski, Edward: Jana Matejki "Stan̄czyk na balu u Królowej Bony"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.24581#0332
Edward Łepkowski
JANA MATEJKI „STAŃCZYK NA BALU U KRÓLOWEJ BONY”
Już w starożytności, a potem w średniowieczu i w epoce odrodzenia
na dworach królewskich i magnackich zatrudniano błaznów dla rozwese-
lania domowników i gości; zwyczaj ten z Zachodu przeszedł do Polski.
Na dworze Jagiellonów — Aleksandra, Zygmunta I i Zygmunta Augu-
sta — trefnisiem był Stańczyk, którego dowcip i mądrość przeszły do
literatury. Stańczyk jest postacią historyczną, wzmianki o nim znajdują
się w dziełach pisarzy wieku XVI. I tak Mikołaj Rej do swego dzieła
Zwierzyniec 1 wprowadził postać błazna Stańczyka, odważnie mówiącego
prawdę i ganiącego obłudę. Łukasz Górnicki pisał też o bardzo już starym
błażnie Stańczyku na dworze Zygmunta 11 2, a Marcin Bielski opisując
przygody Stańczyka przytoczył takie jego słowa: „Owa z błazny szkoda
panom żartować, bo prawdę radzi żartem rzeką” 3 4. Ale dopiero Seweryn
Goszczyński w Królu zamczyska 4 stworzył postać Stańczyka bliską ideo-
logii Matejki; symboliczna ta powieść wywarła wielkie wrażenie na mło-
dym Matejce i wpłynęła na wytyczenie jego programu twórczego.
Bohaterem powieści Goszczyńskiego jest Machnicki, obłąkany miesz-
kaniec ruin; widzi on i czuje wielką przeszłość Polski zaklętą w zwaliskach
odrzykońskiego zamku i marzy o jej wskrzeszeniu. Jedną z wizji Mach-
nickiego jest Stańczyk; w powieści jest on pośrednikiem między wielką
przeszłością narodu a Machnickim.
Rysunki zamku odrzykońskiego, zachowane w Domu Matejki, świadczą
o bytności artysty w tych okolicach 5. Na drzeworycie, opublikowanym
w Tygodniku Ilustrowanym, umieścił Matejko postać obłąkanego Mach-
nickiego na tle bramy zamku odrzykońskiego.
1 Mikołaj Rej z Nagłowic, Zwierzyniec, 1562. Wydał dr Wilhelm Bruchnalski,
Kraków 1895, s. 11, 12 i 13.
2 Łukasz Górnicki, Dzieje w Koronie Polskiej, opracował Henryk Barycz,
t. III, Wrocław 1950, s. 45.
3 Marcin Bielski, Kronika polska. Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego,
Sanok 1856, s. 1061, 1112.
4 S. Goszczyński, Król zamczyska, Poznań 1842.
5 Ruiny zamku w Odrzykoniu, rys. oł., 27,0X21,5 nr inw. IX/453.
327
JANA MATEJKI „STAŃCZYK NA BALU U KRÓLOWEJ BONY”
Już w starożytności, a potem w średniowieczu i w epoce odrodzenia
na dworach królewskich i magnackich zatrudniano błaznów dla rozwese-
lania domowników i gości; zwyczaj ten z Zachodu przeszedł do Polski.
Na dworze Jagiellonów — Aleksandra, Zygmunta I i Zygmunta Augu-
sta — trefnisiem był Stańczyk, którego dowcip i mądrość przeszły do
literatury. Stańczyk jest postacią historyczną, wzmianki o nim znajdują
się w dziełach pisarzy wieku XVI. I tak Mikołaj Rej do swego dzieła
Zwierzyniec 1 wprowadził postać błazna Stańczyka, odważnie mówiącego
prawdę i ganiącego obłudę. Łukasz Górnicki pisał też o bardzo już starym
błażnie Stańczyku na dworze Zygmunta 11 2, a Marcin Bielski opisując
przygody Stańczyka przytoczył takie jego słowa: „Owa z błazny szkoda
panom żartować, bo prawdę radzi żartem rzeką” 3 4. Ale dopiero Seweryn
Goszczyński w Królu zamczyska 4 stworzył postać Stańczyka bliską ideo-
logii Matejki; symboliczna ta powieść wywarła wielkie wrażenie na mło-
dym Matejce i wpłynęła na wytyczenie jego programu twórczego.
Bohaterem powieści Goszczyńskiego jest Machnicki, obłąkany miesz-
kaniec ruin; widzi on i czuje wielką przeszłość Polski zaklętą w zwaliskach
odrzykońskiego zamku i marzy o jej wskrzeszeniu. Jedną z wizji Mach-
nickiego jest Stańczyk; w powieści jest on pośrednikiem między wielką
przeszłością narodu a Machnickim.
Rysunki zamku odrzykońskiego, zachowane w Domu Matejki, świadczą
o bytności artysty w tych okolicach 5. Na drzeworycie, opublikowanym
w Tygodniku Ilustrowanym, umieścił Matejko postać obłąkanego Mach-
nickiego na tle bramy zamku odrzykońskiego.
1 Mikołaj Rej z Nagłowic, Zwierzyniec, 1562. Wydał dr Wilhelm Bruchnalski,
Kraków 1895, s. 11, 12 i 13.
2 Łukasz Górnicki, Dzieje w Koronie Polskiej, opracował Henryk Barycz,
t. III, Wrocław 1950, s. 45.
3 Marcin Bielski, Kronika polska. Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego,
Sanok 1856, s. 1061, 1112.
4 S. Goszczyński, Król zamczyska, Poznań 1842.
5 Ruiny zamku w Odrzykoniu, rys. oł., 27,0X21,5 nr inw. IX/453.
327