DOI Heft:
[Rozprawy]
DOI Artikel:Zieliński, Jan: Kościół farny w Ziębicach i jego architektura z XIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13791#0018
12
JAN ZIELIŃSKI
grubsze i masywniejsze od murów hali ziębic-
kiej, przeprute prostokątnymi wnękami okien-
nymi, zamkniętymi półkolami przechodzącymi
w ostrołuki — wspierane są sześcioma silnymi
zewnętrznymi przyporami, umieszczonymi na
osi podłużnej i dwóch osiach poprzecznych.
Wejście znajduje się po stronie południowej.
Pewne podobieństwo do założenia ziębic--
kiego możemy również dostrzec w ukształto-
waniu hipotetycznego rzutu (ryc. 5) poziomego
kościoła poznańskich dominikanów29. Kościół
ten, powstały przed r. 1253, wydaje się być
bezpośrednim naśladownictwem dominikań-
skich kościołów francuskich, na co wskazują
O 5 iO 15 2Qm.
Ryc. 5. Kościół dominikański w Poznaniu
m. in. narożne krzyżowe szkarpy. Ciekawe,
wspólne obu budowlom jest ukształtowanie
przęseł. Zachodnie przęsła są najszersze, środ-
kowe nieco już węższe, wschodnie natomiast
stanowią najwęższe prostokąty. Podobne
ukształtowanie przęseł zachodzi również w wy-
żej omówionym kościele św. Macieja w Be-
chyni, a prawie podobne w kościele minory-
tów w Enns.
Reasumując powyższe wywody analitycz-
no-porównawcze należy wywieść dwunawowe,
halowe założenie kościoła ziębickiego z zało-
żeń kościołów zakonów żebraczych w Austrii
i w Czechach (kościół franciszkanów w Be-
chyni), pokrewnych sobie nawzajem i wywo-
dzących się z kolei z dominikańskich kościo-
łów francuskich. Kościół św. Macieja w Bechy-
ni, a zwłaszcza praska synagoga, są budowlami
powstałymi później od hali ziębickiej i pozo-
stającymi pod jej wpływami. Mniej prawdo-
podobne natomiast są pewne wpływy założe-
nia poznańskich dominikanów mogące oddzia-
łać na ukształtowanie się kościoła ziębickiego.
Elementy konstrukcyjne i dekoracyjne bu-
dowli ziębickiej, prócz wpływów rodzimego
29 L i n e 11 e E., Architektura kościoła dominika-
nów poznańskich w XIII w., „Przegląd Zachodni",
1953, nr 6—8 i „Biuletyn Historii Sztuki R: 1959.
nr 3/4 s. 346.
budownictwa śląskiego, posiadają analogie
w budownictwie niemieckim na terenie West-
falii i Hesji, pozostającym z kolei pod wpływa-
mi architektury francuskiej. Elementami kon-
strukcyjnymi, wykazującymi pochodzenie west-
falskie są dwa filary krzyżowe (tabl. VII, 1).
Ukształtowanie tych filarów, których rdzeń
stanowią przecinające się prostokąty w otocze-
niu partii służek półokrągłych i prostokątnych,
zbliżone jest bardzo do ukształtowania krzy-
żowych filarów hal westfalskich, zwłaszcza do
filarów kościoła w Herford. Filary hali ziębic-
kiej różnią się od westfalskich w ogólnym
rzucie jedynie tym, że ich rdzenny prostokąt
leżący na osi środkowej jest bardziej wydłu-
żony i posiada po bokach dodatkowe służki
prostokątne, dźwigające silniejsze niż w osiach
poprzecznych gurty. Wynika to z ogólnego za-
łożenia dwóch szerokich naw, składających się
z poprzecznych, prostokątnych pól sklepien-
nych, powodujących większe ciśnienie ku środ-
kowi niż na osie poprzeczne — podczas gdy
hale westfalskie posiadają trzy nawy i prze-
ważnie kwadratowe pola sklepienne nawy
środkowej. Poza kościołem w Herford, podob-
nie ukształtowane filary na terenie Westfalii
posiada katedra w Paderborn, jak i kościoły
w Lippstadt, Soest, Geseke i inne 30. Na Śląsku
podobne filary krzyżowe występują w partii
wschodniej na skrzyżowaniu transeptu w koś-
ciele farnym w Złotoryi. Ta część budowli,
powstała w pierwszej połowie XIII w., pozo-
stawała również pod wpływami westfalskimi.
Na terenie Czech ten typ filarów reprezento-
wany jest w halowym kościele św. Bartło-
mieja w Kolinie, na który formy hesko-west-
falskie oddziałały drogą okrężną przez Śląsk31.
Wspomniane poligonalne, krzyżowe filary
występują równocześnie w halach westfalskich
z masywnymi, kopulastymi sklepieniami, co
widzimy również w hali ziębickiej. Ten typ fi-
larów i sklepień spotyka się jednak pierwotnie
na terenie Francji, i to znacznie wcześniej niż
w kościołach Westfalii, głównie w katedrach
w Poitiers, Candes, Soissons i w Amiens. Koś-
cioły niemieckie przejmują niewątpliwie po-
wyższe elementy konstrukcyjne, przetwarza-
jąc je w pewien sposób, i oddziaływują z kolei
na budownictwo terenów wschodnich i wscho-
dnio-południowych.
Odmiennie ukształtowany jest trzeci, za-
chodni filar międzynawowy hali ziębickiej
(tabl. VII, 3), który ma formę regularnego
ośmioboku. Z wszystkich jego boków spływają
30 Kastner W., Der Westfallische Lebensraum
in der Baukunst des Mittelalters.
31 Bachmann E., Eine Spdtstaufische Bau-
gruppe im mittelbóhmischen Raum, Leipzig 1940, s. 36.
JAN ZIELIŃSKI
grubsze i masywniejsze od murów hali ziębic-
kiej, przeprute prostokątnymi wnękami okien-
nymi, zamkniętymi półkolami przechodzącymi
w ostrołuki — wspierane są sześcioma silnymi
zewnętrznymi przyporami, umieszczonymi na
osi podłużnej i dwóch osiach poprzecznych.
Wejście znajduje się po stronie południowej.
Pewne podobieństwo do założenia ziębic--
kiego możemy również dostrzec w ukształto-
waniu hipotetycznego rzutu (ryc. 5) poziomego
kościoła poznańskich dominikanów29. Kościół
ten, powstały przed r. 1253, wydaje się być
bezpośrednim naśladownictwem dominikań-
skich kościołów francuskich, na co wskazują
O 5 iO 15 2Qm.
Ryc. 5. Kościół dominikański w Poznaniu
m. in. narożne krzyżowe szkarpy. Ciekawe,
wspólne obu budowlom jest ukształtowanie
przęseł. Zachodnie przęsła są najszersze, środ-
kowe nieco już węższe, wschodnie natomiast
stanowią najwęższe prostokąty. Podobne
ukształtowanie przęseł zachodzi również w wy-
żej omówionym kościele św. Macieja w Be-
chyni, a prawie podobne w kościele minory-
tów w Enns.
Reasumując powyższe wywody analitycz-
no-porównawcze należy wywieść dwunawowe,
halowe założenie kościoła ziębickiego z zało-
żeń kościołów zakonów żebraczych w Austrii
i w Czechach (kościół franciszkanów w Be-
chyni), pokrewnych sobie nawzajem i wywo-
dzących się z kolei z dominikańskich kościo-
łów francuskich. Kościół św. Macieja w Bechy-
ni, a zwłaszcza praska synagoga, są budowlami
powstałymi później od hali ziębickiej i pozo-
stającymi pod jej wpływami. Mniej prawdo-
podobne natomiast są pewne wpływy założe-
nia poznańskich dominikanów mogące oddzia-
łać na ukształtowanie się kościoła ziębickiego.
Elementy konstrukcyjne i dekoracyjne bu-
dowli ziębickiej, prócz wpływów rodzimego
29 L i n e 11 e E., Architektura kościoła dominika-
nów poznańskich w XIII w., „Przegląd Zachodni",
1953, nr 6—8 i „Biuletyn Historii Sztuki R: 1959.
nr 3/4 s. 346.
budownictwa śląskiego, posiadają analogie
w budownictwie niemieckim na terenie West-
falii i Hesji, pozostającym z kolei pod wpływa-
mi architektury francuskiej. Elementami kon-
strukcyjnymi, wykazującymi pochodzenie west-
falskie są dwa filary krzyżowe (tabl. VII, 1).
Ukształtowanie tych filarów, których rdzeń
stanowią przecinające się prostokąty w otocze-
niu partii służek półokrągłych i prostokątnych,
zbliżone jest bardzo do ukształtowania krzy-
żowych filarów hal westfalskich, zwłaszcza do
filarów kościoła w Herford. Filary hali ziębic-
kiej różnią się od westfalskich w ogólnym
rzucie jedynie tym, że ich rdzenny prostokąt
leżący na osi środkowej jest bardziej wydłu-
żony i posiada po bokach dodatkowe służki
prostokątne, dźwigające silniejsze niż w osiach
poprzecznych gurty. Wynika to z ogólnego za-
łożenia dwóch szerokich naw, składających się
z poprzecznych, prostokątnych pól sklepien-
nych, powodujących większe ciśnienie ku środ-
kowi niż na osie poprzeczne — podczas gdy
hale westfalskie posiadają trzy nawy i prze-
ważnie kwadratowe pola sklepienne nawy
środkowej. Poza kościołem w Herford, podob-
nie ukształtowane filary na terenie Westfalii
posiada katedra w Paderborn, jak i kościoły
w Lippstadt, Soest, Geseke i inne 30. Na Śląsku
podobne filary krzyżowe występują w partii
wschodniej na skrzyżowaniu transeptu w koś-
ciele farnym w Złotoryi. Ta część budowli,
powstała w pierwszej połowie XIII w., pozo-
stawała również pod wpływami westfalskimi.
Na terenie Czech ten typ filarów reprezento-
wany jest w halowym kościele św. Bartło-
mieja w Kolinie, na który formy hesko-west-
falskie oddziałały drogą okrężną przez Śląsk31.
Wspomniane poligonalne, krzyżowe filary
występują równocześnie w halach westfalskich
z masywnymi, kopulastymi sklepieniami, co
widzimy również w hali ziębickiej. Ten typ fi-
larów i sklepień spotyka się jednak pierwotnie
na terenie Francji, i to znacznie wcześniej niż
w kościołach Westfalii, głównie w katedrach
w Poitiers, Candes, Soissons i w Amiens. Koś-
cioły niemieckie przejmują niewątpliwie po-
wyższe elementy konstrukcyjne, przetwarza-
jąc je w pewien sposób, i oddziaływują z kolei
na budownictwo terenów wschodnich i wscho-
dnio-południowych.
Odmiennie ukształtowany jest trzeci, za-
chodni filar międzynawowy hali ziębickiej
(tabl. VII, 3), który ma formę regularnego
ośmioboku. Z wszystkich jego boków spływają
30 Kastner W., Der Westfallische Lebensraum
in der Baukunst des Mittelalters.
31 Bachmann E., Eine Spdtstaufische Bau-
gruppe im mittelbóhmischen Raum, Leipzig 1940, s. 36.