DOI article:
Rozprawy
DOI article:Niemczyk, Małgorzata: Kaplice mieszczańskie na Śląsku w okresie późnego gotyku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13737#0016
LO
Małgorzata Niemczyk
wiadający nowym formom uprawiania kultu
religijnego 3.
Owe pomniki późnośredniowiecznej kultury
mieszczańskiej nie były dotąd przedmiotem sy-
stematycznych badań. Może ze względu na ich
pozorną oczywistość, niewielką skalę i pod-
rzędną rolę, nie zajmowano się nimi bliżej.
Nawet katalogi zabytków ograniczają się zwy-
kle do lakonicznego opisu, pomijającego często
detal architektoniczny i posługującego się nie
zawsze prawidłowym datowaniem. Dla Śląska,
obfitującego w godny uwagi materiał zabytko-
wy, postulowano systematyczne badania już
wcześniej. Pisząc o sztuce późnego gotyku na
Śląsku, podjęcie problematyki badawczej ka-
plic mieszczańskich sugerował M. Zlat stwier-
dzając: „Pełne ich znaczenie wystąpi dopiero
wtedy, gdy staną się przedmiotem badań jako
programowo projektowane całości, w których
z architekturą łączyły się treściowo epitafia,
grupy rzeźbiarskie i polichromie o stosownie
dobranych tematach, inskrypcje, znaki heral-
GENEZA KAPLICY MIESZCZAŃSKIEJ.
O ile sztuka i ideologia wczesnego średnio-
wiecza były tworem przede wszystkim kościo-
ła i dworu, to już w końcu XIII w. inicjatorem
wielu przedsięwzięć budowlanych, zarówno
świeckich, jak i sakralnych, staje się miesz-
czaństwo 1. Budowa domów kupieckich, sukien-
nic, murów miejskich, ratuszy oraz miejskich
kościołów parafialnych, stanie się w XIV w.
architektonicznym wyrazem suwerenności
miast. Wzrost znaczenia samorządów miejskich,
dążenie do niezawisłości gmin miejskich i
3 A. Miłobędzki, Architektura Królestwa Pol-
ski w XV w., [w:] Sztuka i ideologia XV w., War-
szawa 1978, s. 468—472.
4 M. Zlat, Sztuki śląskiej drogi od gotyku, [w:]
Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 204 n.
5 Podstawę metodologiczną w tym zakresie sta-
nowią prace: A. Hauser, Społeczna historia sztuki
i literatury, Warszawa 1974; tenże, Filozofia histo-
rii sztuki, Warszawa 1970; A. G u r i e w i c z, Kate-
gorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1979. Opra-
cowania polskie ostatnich lat z zakresu historii sztu-
ki średniowiecznej szczególną uwagę przywiązują do
ujęć wybiegających poza problemy formalne i sty-
listyczne. Wyrazem tego nurtu w badaniach są opu-
blikowane materiały z sympozjów pt. Sztuka i ideo-
logia XIII w., Warszawa 1974; Sztuka i ideologia
XIV w., Warszawa 1975 oraz Sztuka i ideologia
XV iv., Warszawa 1978; Kultura elitarna a kultura
masowa w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa
1978.
dyczne. Na razie można tylko domyślać się
znaczenia tej małej architektury z takich przy-
kładów, jak chór mieszczański kościoła para-
fialnego w Świdnicy, cały szereg dalszych ka-
plic w tym kościele [...] oraz kaplice innych
kościołów parafialnych" 4.
Tak szeroko pojęta rekonstrukcja tylko w
pewnym stopniu okazała się możliwa. Utrud-
nia ją stan obecny kaplic, fragmentarycznie
zachowane relikty wystroju i nie zachowane
lub rozproszone szczegóły wyposażenia. Nie-
mniej analiza form architektury kaplic, uzupeł-
niona materiałem zaczerpniętym z monografii
kościołów, kronik miast, wizytacji kościelnych
i kompendiów źródłowych, pozwoliła odpowie-
dzieć w wystarczającym stopniu na pytania
dotyczące funkcji kaplic i repertuaru zawar-
tych w nich treści; również w kontekście uwa-
runkowań społecznych5. Pozwala to traktować
kaplicę mieszczańską zarówno jako samodziel-
ne dzieło architektury, jak też wyraz społecz-
nych form życia religijnego 6.
UWARUNKOWANIA KULTUROWE
wzrost zamożności, stanowiły dogodne warunki
dla wzmożonego rozwoju architektury.
Wspólne dzieło wzniesienia nowych kościo-
łów gotyckich i Wielu budowli świeckich było
wynikiem nie tylko znacznego potencjału eko-
nomicznego. Inwestycje te wymagały zatrud-
nienia dużej liczby fachowców oraz odpowied-
niej organizacji pracy. Coraz częściej prawo
patronatu nad kościołami parafialnymi przej-
mowała rada miejska, zarządzając równocze-
śnie kasą budowlaną poprzez instytucję tzw.
prowizorów kościoła8. Urząd ten piastowali
1 H. Zaremska, Bractwa w średniowiecznym
Krakowie. Studium form społecznych życia religij-
nego, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1977.
7 M. Kutzner, Społeczne uwarunkowania roz-
woju śląskiej architektury, [w:] Sztuka i ideologia
XIII w., Wrocław—Warszawa 1974, s. 205 rai.; F.
Szafrański, Ludwik II brzesko-legnicki feudał
śląski doby późnego średniowiecza, Wrocław 1972,
s. 87; Ph. Dollinger, Dzieje Hanzy, Warszawa
1975, s. 251, stwierdza jednak: „Chociaż bogate miesz-
czaństwo odegrało pewną rolę mecenatu, nie ulega
wątpliwości, że kościół i szlachta zajęły pod tym
względem znaczniejszą pozycję".
8 Zwanych w Polsce witrykami, po łacinie procu-
ratores ecclesiae, w Niemczech zaś Kirchenvdter.
S. S o 11 y s z e w s k i, Geneza instytucji ^witrykusów
w polskim ustawodawstwie synodalnym, „Prawo Ka-
noniczne", 2 (1959), nr 1—2, s. 433.
Małgorzata Niemczyk
wiadający nowym formom uprawiania kultu
religijnego 3.
Owe pomniki późnośredniowiecznej kultury
mieszczańskiej nie były dotąd przedmiotem sy-
stematycznych badań. Może ze względu na ich
pozorną oczywistość, niewielką skalę i pod-
rzędną rolę, nie zajmowano się nimi bliżej.
Nawet katalogi zabytków ograniczają się zwy-
kle do lakonicznego opisu, pomijającego często
detal architektoniczny i posługującego się nie
zawsze prawidłowym datowaniem. Dla Śląska,
obfitującego w godny uwagi materiał zabytko-
wy, postulowano systematyczne badania już
wcześniej. Pisząc o sztuce późnego gotyku na
Śląsku, podjęcie problematyki badawczej ka-
plic mieszczańskich sugerował M. Zlat stwier-
dzając: „Pełne ich znaczenie wystąpi dopiero
wtedy, gdy staną się przedmiotem badań jako
programowo projektowane całości, w których
z architekturą łączyły się treściowo epitafia,
grupy rzeźbiarskie i polichromie o stosownie
dobranych tematach, inskrypcje, znaki heral-
GENEZA KAPLICY MIESZCZAŃSKIEJ.
O ile sztuka i ideologia wczesnego średnio-
wiecza były tworem przede wszystkim kościo-
ła i dworu, to już w końcu XIII w. inicjatorem
wielu przedsięwzięć budowlanych, zarówno
świeckich, jak i sakralnych, staje się miesz-
czaństwo 1. Budowa domów kupieckich, sukien-
nic, murów miejskich, ratuszy oraz miejskich
kościołów parafialnych, stanie się w XIV w.
architektonicznym wyrazem suwerenności
miast. Wzrost znaczenia samorządów miejskich,
dążenie do niezawisłości gmin miejskich i
3 A. Miłobędzki, Architektura Królestwa Pol-
ski w XV w., [w:] Sztuka i ideologia XV w., War-
szawa 1978, s. 468—472.
4 M. Zlat, Sztuki śląskiej drogi od gotyku, [w:]
Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 204 n.
5 Podstawę metodologiczną w tym zakresie sta-
nowią prace: A. Hauser, Społeczna historia sztuki
i literatury, Warszawa 1974; tenże, Filozofia histo-
rii sztuki, Warszawa 1970; A. G u r i e w i c z, Kate-
gorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1979. Opra-
cowania polskie ostatnich lat z zakresu historii sztu-
ki średniowiecznej szczególną uwagę przywiązują do
ujęć wybiegających poza problemy formalne i sty-
listyczne. Wyrazem tego nurtu w badaniach są opu-
blikowane materiały z sympozjów pt. Sztuka i ideo-
logia XIII w., Warszawa 1974; Sztuka i ideologia
XIV w., Warszawa 1975 oraz Sztuka i ideologia
XV iv., Warszawa 1978; Kultura elitarna a kultura
masowa w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa
1978.
dyczne. Na razie można tylko domyślać się
znaczenia tej małej architektury z takich przy-
kładów, jak chór mieszczański kościoła para-
fialnego w Świdnicy, cały szereg dalszych ka-
plic w tym kościele [...] oraz kaplice innych
kościołów parafialnych" 4.
Tak szeroko pojęta rekonstrukcja tylko w
pewnym stopniu okazała się możliwa. Utrud-
nia ją stan obecny kaplic, fragmentarycznie
zachowane relikty wystroju i nie zachowane
lub rozproszone szczegóły wyposażenia. Nie-
mniej analiza form architektury kaplic, uzupeł-
niona materiałem zaczerpniętym z monografii
kościołów, kronik miast, wizytacji kościelnych
i kompendiów źródłowych, pozwoliła odpowie-
dzieć w wystarczającym stopniu na pytania
dotyczące funkcji kaplic i repertuaru zawar-
tych w nich treści; również w kontekście uwa-
runkowań społecznych5. Pozwala to traktować
kaplicę mieszczańską zarówno jako samodziel-
ne dzieło architektury, jak też wyraz społecz-
nych form życia religijnego 6.
UWARUNKOWANIA KULTUROWE
wzrost zamożności, stanowiły dogodne warunki
dla wzmożonego rozwoju architektury.
Wspólne dzieło wzniesienia nowych kościo-
łów gotyckich i Wielu budowli świeckich było
wynikiem nie tylko znacznego potencjału eko-
nomicznego. Inwestycje te wymagały zatrud-
nienia dużej liczby fachowców oraz odpowied-
niej organizacji pracy. Coraz częściej prawo
patronatu nad kościołami parafialnymi przej-
mowała rada miejska, zarządzając równocze-
śnie kasą budowlaną poprzez instytucję tzw.
prowizorów kościoła8. Urząd ten piastowali
1 H. Zaremska, Bractwa w średniowiecznym
Krakowie. Studium form społecznych życia religij-
nego, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1977.
7 M. Kutzner, Społeczne uwarunkowania roz-
woju śląskiej architektury, [w:] Sztuka i ideologia
XIII w., Wrocław—Warszawa 1974, s. 205 rai.; F.
Szafrański, Ludwik II brzesko-legnicki feudał
śląski doby późnego średniowiecza, Wrocław 1972,
s. 87; Ph. Dollinger, Dzieje Hanzy, Warszawa
1975, s. 251, stwierdza jednak: „Chociaż bogate miesz-
czaństwo odegrało pewną rolę mecenatu, nie ulega
wątpliwości, że kościół i szlachta zajęły pod tym
względem znaczniejszą pozycję".
8 Zwanych w Polsce witrykami, po łacinie procu-
ratores ecclesiae, w Niemczech zaś Kirchenvdter.
S. S o 11 y s z e w s k i, Geneza instytucji ^witrykusów
w polskim ustawodawstwie synodalnym, „Prawo Ka-
noniczne", 2 (1959), nr 1—2, s. 433.