Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (13.1983)

ROZPRAWY

MAŁGORZATA NIEMCZYK (Wrocław)

KAPLICE MIESZCZAŃSKIE NA ŚLĄSKU W OKRESIE PÓŹNEGO GOTYKU

I. Wstęp, 1. Geneza kaplicy mieszczańskiej. Uwarunkowania kulturowe, 2. Topografia i chronologia wystę-
powania kaplic mieszczańskich na Śląsku, 4. Analiza form, 5. Analiza treści i funkcji, 6. Zakończenie,

II. Katalog

WSTĘP 1

Charakterystycznym elementem wielu miej-
skich świątyń gotyckich są szeregi kaplic do-
budowane do naw bocznych. Te niewielkie w
skali założenia, powstałe w wyniku fundacji
sakralnych patrycjatu oraz korporacji zawodo-
wych i religijnych, są zjawiskiem interesującym
zarówno pod względem artystycznym, jak i
kulturowym. Występując powszechnie w okre-
sie późnego gotyku2, w decydujący sposób

1 Praca niniejsza stanowi skróconą wersję dyser-
tacji doktorskiej powstałej w Instytucie Historii Ar-
chitektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocław-
skiej w 1976 r. Jej promotorowi, Panu Prof. dr. hab.
Mieczysławowi Zlatowi, składam serdeczne podzięko-
wanie za sprecyzowanie tematu badań i podjęcie tru-
du naukowej nad nimi opieki. Panu Prof. dr. hab.
Jerzemu Rozpędowskiemu wyrażam podziękowanie
za stworzenie warunków pracy naukowej bliskiej
moim zainteresowaniom i gotowość podejmowania
dyskusji. Koleżankom i Kolegom z Instytutu Historii
Architektury, Sztuki i Techniki wdzięczna jestem za
życzliwość i pomoc — szczególnie Paniom dr Ewie
Różyckiej-Rozpędowskiej, mgr Barbarze Trojak, mgr
Annie Łuszczewskiej oraz mgr Ewie Festdorf-Moń-
kowej. Pani mgr Wacławie Siwakowskiej uprzejmie
dziękuję za tłumaczenie tekstów łacińskich i stałą
przyjacielską pomoc w tym zakresie. Memu mężowi
dr. Ernestowi Niemczykowi winna jestem wdzięczność
i uznanie za trud sporządzenia inwentaryzacji ry-
sunkowej zebranego zespołu kaplic, z uwzględnie-
niem szczegółów detalu architektonicznego i plasty-
ki sklepiennej. Jemu też dziękuję za zachętę do pra-
cy i niezmienną życzliwą pomoc.

2 J. Białostocki, Późny gotyk. Rozwój pojęcia
i terminu, [w:] Późny gotyk, Warszawa 1965, s. 17—
82. Problem określenia ram chronologicznych późnego
gotyku jest przez badaczy rozwiązywany różnie, w
zależności dd przyjętych kryteriów, jak i obszaru
zainteresowań. Inaczej bowiem przemiany stylowe

j — Roczniki sztuki śląskiej

wpłynęły na kształt przestrzenny kościołów.
Traktowane były niekiedy jako jeden z głów-
nych komponentów przestrzeni późnogotyckiego
kościoła, a ostatnio, wraz z rozszerzeniem ba-
dań nad socjologicznymi uwarunkowaniami
sztuki, uznano prywatne i korporacyjne kapli-
ce za architektonicznie odrębny rodzaj, odpo-

kształtują się w malarstwie i rzeźbie, inaczej w ar-
chitekturze. W podjętym temacie pracy określenie
ram chronologicznych jest ułatwione. Wyznacza je
okres występowania kaplic mieszczańskich od ich po-
jawienia się do zaniku, oczywiście w ramach archi-
tektury średniowiecznej. Wyznaczone ich występowa-
niem ramy chronologiczne pracy pokrywają się z
przyjętymi dla sklepień późnogotyckich, zob. D. H a-
nulanka, Sklepienia późnogotyckie na iśiąsku, Wro-
cław 1971, s. 21—27. Kryterium uzasadniającym przy-
jęte ramy chronologiczne późnego gotyku 1350—1550
jest wyraźnie zarysowujące się zjawisko emancypa-
cji sklepień. Inną cechą podkreślaną przez badaczy
jest odejście od spójności struktur gotyckich w kie-
runku większej samodzielności niektórych elemen-
tów architektury, co Miłobędzki określa rozdzielnoś-
cią architektury, „wielkiej" i „małej" — A. Miło-
będzki, Późnogotyckie typy sakralne w architek-
turze ziem polskich, [w:] Późny gotyk, Warszawa 1965,
s. 83. Rozbicie jedności klasycznego systemu gotyc-
Kiej katedry, prowadzące w dalszym rozwoju archi-
tektury do usamodzielnienia niektórych jej elemen-
tów w budowlach późnego gotyku podkreśla w swo-
jej pracy R. Wagner- Rieger, Gotische Kapellen
in Nieder- Osterreich, [w:] Festschrift K. M. Swoboda
zum 28 Januar 1959, Wien 1959, s. 274 n. W tym sen-
sie można mówić o późnogotyckim charakterze kaplic
mieszczańskich i widzieć w nich, nie tylko na Śląsku,
przejaw późnogotyckiej swobody w zakresie auto-
nomicznego traktowania zarówno niektórych części
budowli, jak i detalu.