DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Sobota, Bożena: Karl Johannes Heyer, Das barocke Chorgestühl in Schlesien, Frankfurt am Main 1977
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13737#0167
Recenzje i omówienia
125
Ujętych w ramach czasowych od XVI do XIX wieku.
Poza zestawem literatury ogólnej i specjalistycznej,
indeksem osób i miejscowości cenne dopełnienie sta-
nowi bogaty materiał ilustracyjny w formie rysunków,
przekrojów poziomych architektury poszczególnych
zabytków oraz 286 fotografii, ukazujących przedwo-
jenny stan obiektów. Materiał fotograficzny w więk-
szości pochodzi z Bildarchiv der Katholischen Ar-
beitsstelle (Nord) jur Heimatvertriebene e.V. w Dus-
seldorfie i z Bildarchiv des Johann-Gottfried-Herder-
-Instituts w Marburgu.
W podjętej niżej próbie nakreślenia rozumowania
Autora, niektórym punktom będzie poświęcone więcej
uwagi i miejsca. Omawianie stall rozpoczyna Heyer
od rozpatrzenia genezy tego typu konstrukcji oraz
funkcji liturgiczno-kultowej, jaką stalle pełniły w
kościele. Z drugiej strony analizuje je w zależności
od funkcji przestrzenno-architektonicznej, uwzględ-
niając części składowe i rolę stall w przestrzeni
kościoła. Stwierdza, iż w okresie średniowiecza wy-
łoniły się dwa zasadnicze typy stall'.
— Typ otwarty, zachodnioreński o dużym pro-
cencie wpływów francuskich, rodowodem sięgający
siedzeń kamiennych, charakteryzujący się otwartym
rzędem siedzeń.
— Typ zamknięty, wschodnioniemiecki, charakte-
rystyczny dla drewnianych konstrukcji, w którym
pojedyncze siedzenia były oddzielone wysokimi ścian-
kami, zaś całość zamykały boczne ścianki na podo-
bieństwo zewnętrznych ścian budowli.
Na Śląsku typ drugi przeżył w okresie baroku
pewne przeobrażenia, które pozwalają się ująć w na-
stępujące odmiany, występujące niezależnie od czasu
powstania obiektów.
1. Odmianę pierwszą reprezentują stalle dla mni-
chów z kościoła klasztornego w Henrykowie i z ko-
ścioła Panny Marii w Ząbkowicach Śląskich. Charak-
teryzują się one zamkniętymi kubicznie rzędami sie-
dzeń, w Henrykowie dodatkowo flankowanymi przez
dwa trony.
2. Zbliżone rozplanowaniem stalle dla kanoników
i wikarych z katedry we Wrocławiu i w Głogowie
oraz stalle z wrocławskich kościołów św. Doroty
i św. Wincentego odznaczają się przerwaniem w cen-
trum prostego ciągu otwartych siedzeń przez drzwi
w pulpicie; wariantem tej odmiany są stalle z ko-
ścioła Panny Marii na Piasku we Wrocławiu, których
zapiecki i pulpity uzyskały linię wklęsło-wypukłą.
3. Odmiana cysterska obejmuje stalle prezbiterial-
ne z kościołów klasztornych w Kamieńcu Ząbkowic-
kim, Lubiążu, Henrykowie, Krzeszowie oraz z kościo-
ła w Raciborzu. Rzędy siedzeń otrzymały w nich
zamknięcie od wschodu w postaci ołtarzy (Kamieniec
Ząbkowicki), loży dla honorowych gości (Lubiąż, Hen-
ryków, Racibórz), tronów baldachimowych dla zwierz-
chników zakonu i stojących za nimi, ale zwróconych
w stronę laicką ołtarzy (Krzeszów).
Żałować jedynie należy, że Autor poprzestał na
wskazaniu poszczególnych typów i odmian stall ba-
rokowych na Śląsku i to w formie rysunkowej, mia-
* Ponieważ Heyer wszystkie warianty architektoniczne
stall określa terminem „der Typ" lub ,,dcr Typ I, U, Ul",
dla większej Jasności wprowadzam określenie „typy pod-
stawowe" (zachodnioreński 1 wschodnioniemiecki) i „od-
miany" typu wschodnioniemieckiego.
nowicie przekrojów poziomych ich architektury, z
rzadka wzmiankując tylko w tekście, jaki typ repre-
zentują zabytki aktualnie omawiane. Dopiero szcze-
gółowa analiza planów pozwala wyodrębnić typy
i odmiany oraz wyciągnąć wnioski powyżej przyto-
czone. Zbadanie przemian formalnych w ramach da-
nych typów, przekształcanych i wzbogacanych o róż-
ne warianty, byłoby z pewnością interesującym uję-
ciem problemu stall barokowych, bardziej może niż
ukazanie ich chronologicznego rozwoju. Do typolo-
gicznego ujęcia tematu zachęca też fakt, że poszcze-
gólne zabytki powstawały w wyniku działalności ob-
cych artystów, bądź pod wpływem różnorodnych
ośrodków artystycznych.
Do przedbarokowego okresu rozwoju stall zalicza
Autor fragmenty pochodzące z kościoła św. Wincen-
tego we Wrocławiu z II połowy XIV wieku, które
wykazują związek z zachodnią tradycją plastyczną.
Z tymi fragmentami wiążą się, pod względem czasu
powstania i wspólnego ośrodka artystycznego (Dol-
na Saksonia), gotyckie fragmenty stall dla wikarych
z wrocławskiej katedry. Z Saksonią łączy Autor na-
stępny — jak to określa — „stopień rozwoju", mia-
nowicie stalle ze Zgorzelca ukończone w 1484 roku.
Z wieku XV pochodzą stalle z prezbiterium kościoła
św. Elżbiety we Wrocławiu, które w 1545 roku zo-
stały wzbogacone o renesansowy detal rzeźbiarski
przez stolarza Valentina. Gotyckie w swoim charak-
terze, ale o renesansowych podziałach i ornamencie
są stalle z wrocławskiego kościoła św. Marii Magda-
leny z około 1576 roku. W części dotyczącej baroku
Heyer wskazuje na udział artystów z różnych ośrod-
ków artystycznych, dalej jednak pozostaje przy swo-
jej koncepcji organicznego rozwoju. Poprzez zabyt-
ki, które posiadają duży procent form renesanso-
wych, takie jak stalle z Kamieńca Ząbkowickiego,
z katedr we Wrocławiu i Głogowie, kościoła św. Win-
centego we Wrocławiu i Wniebowzięcia Panny Marii
w Raciborzu, dalej poprzez grupę Lubiąż—Henryków
dochodzi do stall w pełni już barokowo ukształtowa-
nych z kościoła Panny Marii w Krzeszowie. Te ostat-
nie są nie tylko integralną częścią przestrzeni ko-
ścielnej, ale śmiało mogą z nią konkurować. Stalle
z kościoła Panny Marii na Piasku we Wrocławiu
uznaje Autor jeszcze za twórczą, bogatą realizację'
barokową. Natomiast dalsze zabytki, jak stalle mni-
chów z Henrykowa, stalle z kościołów w Legnickim
Polu, w Rudach i prezbiterialne z kościoła kolegiac-
kiego św. Krzyża we Wrocławiu nie wnoszą nic no-
wego, wręcz widoczny jest regres. Zmiany polegają
jedynie na użyciu nowego, zgodnego z „duchem cza-
su" ornamentu.
Autor zwraca uwagę na ogólną charakterystykę
stall renesansowych i barokowych. W okresie rene-
sansu i wczesnego baroku zabytki zachowują trady-
cyjny układ .oparty na addycji poszczególnych ele-
mentów. Zauważalny jest stopniowy zanik baldachi-
mu przeradzającego się w gzyms. Elementy baroko-
we uzyskują coraz pełniejszy wyraz tak w architek-
turze stall, jak w rzeźbie i ornamencie; kompono-
wane są na zasadzie kontrastowania elementów (np.
niezależna od funkcji linia wklęsło-wypukła parape-
tów i zapiecków w przekroju poziomym), architektu-
ra staje się rodzajem kulis dla rzeźby oraz orna-
mentu zacierającego często strukturę.
W proponowany przez Heyera ciąg zabytków war-
125
Ujętych w ramach czasowych od XVI do XIX wieku.
Poza zestawem literatury ogólnej i specjalistycznej,
indeksem osób i miejscowości cenne dopełnienie sta-
nowi bogaty materiał ilustracyjny w formie rysunków,
przekrojów poziomych architektury poszczególnych
zabytków oraz 286 fotografii, ukazujących przedwo-
jenny stan obiektów. Materiał fotograficzny w więk-
szości pochodzi z Bildarchiv der Katholischen Ar-
beitsstelle (Nord) jur Heimatvertriebene e.V. w Dus-
seldorfie i z Bildarchiv des Johann-Gottfried-Herder-
-Instituts w Marburgu.
W podjętej niżej próbie nakreślenia rozumowania
Autora, niektórym punktom będzie poświęcone więcej
uwagi i miejsca. Omawianie stall rozpoczyna Heyer
od rozpatrzenia genezy tego typu konstrukcji oraz
funkcji liturgiczno-kultowej, jaką stalle pełniły w
kościele. Z drugiej strony analizuje je w zależności
od funkcji przestrzenno-architektonicznej, uwzględ-
niając części składowe i rolę stall w przestrzeni
kościoła. Stwierdza, iż w okresie średniowiecza wy-
łoniły się dwa zasadnicze typy stall'.
— Typ otwarty, zachodnioreński o dużym pro-
cencie wpływów francuskich, rodowodem sięgający
siedzeń kamiennych, charakteryzujący się otwartym
rzędem siedzeń.
— Typ zamknięty, wschodnioniemiecki, charakte-
rystyczny dla drewnianych konstrukcji, w którym
pojedyncze siedzenia były oddzielone wysokimi ścian-
kami, zaś całość zamykały boczne ścianki na podo-
bieństwo zewnętrznych ścian budowli.
Na Śląsku typ drugi przeżył w okresie baroku
pewne przeobrażenia, które pozwalają się ująć w na-
stępujące odmiany, występujące niezależnie od czasu
powstania obiektów.
1. Odmianę pierwszą reprezentują stalle dla mni-
chów z kościoła klasztornego w Henrykowie i z ko-
ścioła Panny Marii w Ząbkowicach Śląskich. Charak-
teryzują się one zamkniętymi kubicznie rzędami sie-
dzeń, w Henrykowie dodatkowo flankowanymi przez
dwa trony.
2. Zbliżone rozplanowaniem stalle dla kanoników
i wikarych z katedry we Wrocławiu i w Głogowie
oraz stalle z wrocławskich kościołów św. Doroty
i św. Wincentego odznaczają się przerwaniem w cen-
trum prostego ciągu otwartych siedzeń przez drzwi
w pulpicie; wariantem tej odmiany są stalle z ko-
ścioła Panny Marii na Piasku we Wrocławiu, których
zapiecki i pulpity uzyskały linię wklęsło-wypukłą.
3. Odmiana cysterska obejmuje stalle prezbiterial-
ne z kościołów klasztornych w Kamieńcu Ząbkowic-
kim, Lubiążu, Henrykowie, Krzeszowie oraz z kościo-
ła w Raciborzu. Rzędy siedzeń otrzymały w nich
zamknięcie od wschodu w postaci ołtarzy (Kamieniec
Ząbkowicki), loży dla honorowych gości (Lubiąż, Hen-
ryków, Racibórz), tronów baldachimowych dla zwierz-
chników zakonu i stojących za nimi, ale zwróconych
w stronę laicką ołtarzy (Krzeszów).
Żałować jedynie należy, że Autor poprzestał na
wskazaniu poszczególnych typów i odmian stall ba-
rokowych na Śląsku i to w formie rysunkowej, mia-
* Ponieważ Heyer wszystkie warianty architektoniczne
stall określa terminem „der Typ" lub ,,dcr Typ I, U, Ul",
dla większej Jasności wprowadzam określenie „typy pod-
stawowe" (zachodnioreński 1 wschodnioniemiecki) i „od-
miany" typu wschodnioniemieckiego.
nowicie przekrojów poziomych ich architektury, z
rzadka wzmiankując tylko w tekście, jaki typ repre-
zentują zabytki aktualnie omawiane. Dopiero szcze-
gółowa analiza planów pozwala wyodrębnić typy
i odmiany oraz wyciągnąć wnioski powyżej przyto-
czone. Zbadanie przemian formalnych w ramach da-
nych typów, przekształcanych i wzbogacanych o róż-
ne warianty, byłoby z pewnością interesującym uję-
ciem problemu stall barokowych, bardziej może niż
ukazanie ich chronologicznego rozwoju. Do typolo-
gicznego ujęcia tematu zachęca też fakt, że poszcze-
gólne zabytki powstawały w wyniku działalności ob-
cych artystów, bądź pod wpływem różnorodnych
ośrodków artystycznych.
Do przedbarokowego okresu rozwoju stall zalicza
Autor fragmenty pochodzące z kościoła św. Wincen-
tego we Wrocławiu z II połowy XIV wieku, które
wykazują związek z zachodnią tradycją plastyczną.
Z tymi fragmentami wiążą się, pod względem czasu
powstania i wspólnego ośrodka artystycznego (Dol-
na Saksonia), gotyckie fragmenty stall dla wikarych
z wrocławskiej katedry. Z Saksonią łączy Autor na-
stępny — jak to określa — „stopień rozwoju", mia-
nowicie stalle ze Zgorzelca ukończone w 1484 roku.
Z wieku XV pochodzą stalle z prezbiterium kościoła
św. Elżbiety we Wrocławiu, które w 1545 roku zo-
stały wzbogacone o renesansowy detal rzeźbiarski
przez stolarza Valentina. Gotyckie w swoim charak-
terze, ale o renesansowych podziałach i ornamencie
są stalle z wrocławskiego kościoła św. Marii Magda-
leny z około 1576 roku. W części dotyczącej baroku
Heyer wskazuje na udział artystów z różnych ośrod-
ków artystycznych, dalej jednak pozostaje przy swo-
jej koncepcji organicznego rozwoju. Poprzez zabyt-
ki, które posiadają duży procent form renesanso-
wych, takie jak stalle z Kamieńca Ząbkowickiego,
z katedr we Wrocławiu i Głogowie, kościoła św. Win-
centego we Wrocławiu i Wniebowzięcia Panny Marii
w Raciborzu, dalej poprzez grupę Lubiąż—Henryków
dochodzi do stall w pełni już barokowo ukształtowa-
nych z kościoła Panny Marii w Krzeszowie. Te ostat-
nie są nie tylko integralną częścią przestrzeni ko-
ścielnej, ale śmiało mogą z nią konkurować. Stalle
z kościoła Panny Marii na Piasku we Wrocławiu
uznaje Autor jeszcze za twórczą, bogatą realizację'
barokową. Natomiast dalsze zabytki, jak stalle mni-
chów z Henrykowa, stalle z kościołów w Legnickim
Polu, w Rudach i prezbiterialne z kościoła kolegiac-
kiego św. Krzyża we Wrocławiu nie wnoszą nic no-
wego, wręcz widoczny jest regres. Zmiany polegają
jedynie na użyciu nowego, zgodnego z „duchem cza-
su" ornamentu.
Autor zwraca uwagę na ogólną charakterystykę
stall renesansowych i barokowych. W okresie rene-
sansu i wczesnego baroku zabytki zachowują trady-
cyjny układ .oparty na addycji poszczególnych ele-
mentów. Zauważalny jest stopniowy zanik baldachi-
mu przeradzającego się w gzyms. Elementy baroko-
we uzyskują coraz pełniejszy wyraz tak w architek-
turze stall, jak w rzeźbie i ornamencie; kompono-
wane są na zasadzie kontrastowania elementów (np.
niezależna od funkcji linia wklęsło-wypukła parape-
tów i zapiecków w przekroju poziomym), architektu-
ra staje się rodzajem kulis dla rzeźby oraz orna-
mentu zacierającego często strukturę.
W proponowany przez Heyera ciąg zabytków war-