DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.55691#0252
248
Jerzy Uścinowicz
8:9) - powiada Mądrość. Okrąg i kopuła jest więc
uobecnieniem odwiecznego, panującej w kosmosie:
cyrkularyzmu, cyklizmu i koncentracji - cyklu ży-
cia, rytmu kosmosu, cyklicznego odnawiania natu-
ry, wreszcie samego prawa natury ustanowionego
przez Boga. Są geometrycznym przekazem zamy-
słów Boga względem stworzenia - jego zjednocze-
nia i przywrócenia w kolistym ruchu (...) wiecznemu
prapoczątkowi (Św. Dionizy Areopagita)24. Są sym-
bolem wielkiego prapoczątku kreacji wszystkich
innych form materialnych, pierwotnej pełni życia
oraz Zmartwychwstania25. Są ewokacją początku
i końca w ich ontologiczno-eschatologicznej toż-
samości (a=fl). Są nośnikami najwyższego stopnia
hierofanizacji świata, co ujawnia się w całej ikono-
grafii prawosławnej, we wszystkich kolistych aure-
olach Chrystusa, Bogurodzicy, świętych i aniołów.
Co ważne w przypadku rotundy grodzieńskiej,
okrąg w połączeniu z krzyżem stanowi istotny
przykład symbolu-znaku kosmologicznego tzw.
„kola kosmicznego”26. Sześć kierunków przestrzeni
kosmicznej przedstawionych przez figurę krzyżo-
wą liter: XP lub IX (będących w sensie teologicz-
nym -znakiem stenograficznym słowa ХРЕТОХ
lub monogramem od słów IHZOYE ХР1ХТОХ,
a w sensie kosmologicznym - odpowiednikiem
dwu osi kardynalnych i osi biegunowej), wpisane
w okrąg (uobecniający cykliczną dynamikę czasu) -
łączą wszystkie wspomniane plany. Stają się uniwer-
24 Por. Sw. Dionizy Areopagita, De divinis nominibus IV,
14.17.
25 Jajo uznaje się za prapoczątek stawania się i rozwoju.
Jest symbolem Zmartwychwstania. W swym Hymnie przeciw
herezjom (52, 8) Sw. Efrem Syryjczyk mówi: Gdyby (...) On
(Zbawiciel) wyzwolił ciało, a samej tylko duszy pozwolił wzle-
cieć w górę, to Pan nasz przyznałby zwycięstwo porównaniu,
którym szermują oszczercy; jeżeli jednak groby pękają jak jaja
ipowstają ciała, ci, którzy zostali pogrzebani, zostają wskrzesze-
ni, to Pan nasz nam daje koronę zwycięstwa. Cyt. (za:) Forster
(1990: 460).
26 {Крестный ход] jest procesją duchowieństwa i wiernych
wokół świątyni, poprzedzonych niesieniem Krzyża i innych
przedmiotów sakralnych (por. Znosko (1989: 333). Droga
procesyjna kreśląca w przestrzeni krąg wieczności ma szcze-
gólne znaczenie w prawosławiu. Jest rytualnym odnowieniem
przemieniającym rozciągłość w przestrzeń świętą. Jest oddzie-
leniem profanum od sacrum i ustanowieniem identyfikacji
ze Świętą Trójcą (co symbolizuje trzykrotne obejście). Koło,
obdarzone potęgą opiekuńczą jest w kontekście symboliki
krzyża (objawiającego Boską moc i tryumf życia nad śmier-
cią) przyzwaniem tej opiekuńczej mocy Boskiej, objawionej
poprzez Chrystusa, „wyrywającej” całą świątynię z kontekstu
profanum i przenoszącej ją do rzeczywistości ponadempirycz-
nej: duchowej, mistagogicznej, transcendentalnej.
por.: rytuał obchodzenia wkoło (w:) Вениамин (1908:
382).
salnym emblematem kosmicznego Wcielenia Logo-
su, wyrażonego poprzez diagram czasoprzestrzeni.
Kopula, jako szczególny przypadek symboliki
form, ma też bardzo ważne konotacje teologiczno-
-kosmologiczne, wynikające z jej pozycji w struk-
turze świątyni. Wynika on głównie z funkcji prze-
krycia korpusu, jego przesklepiania. Kojarzona od
zawsze z niebem, utwierdzona jest w tym skojarze-
niu już samym aktem stwórczym. Bo to właśnie
Bóg - jak głosi I Księga Mojżeszowa (1:8) - nazwał
(...) sklepienie niebem. Nic więc dziwnego, że łaciń-
skie coelum, czyli niebo, zaczęło oznaczać sklepienie
lub sufit27 28. Warto przywołać w tym miejscu słynną
koncepcję kosmologiczną Kosmasa Indikopleu-
stesa, który powiada: ziemia jest prostokątna i za-
mknięta czterema ścianami, nad którymi wznosi się
kopuła1*. O trwałości tak powstałej zasady „kwadra-
tury koła”, układu, w którym półsferyczna kopuła
przechodzi na kubiczną nawę, zaświadcza wprost
mnogość jego występowania w pierwszych świąty-
niach chrześcijańskich29. Św. Maksym Wyznawca
w słynnym hymnie na cześć Św. Zofii w Edessie już
w VI w. powiada: oto jej sklepienie rozpościera się
jak niebo bez kolumn, sklepione i zamknięte, (...) jest
ona ozdobiona mozaikami złotymi jak firmament
błyszczącymi gwiazdami, jej wyniosła kopuła może
27 Por.: Tatarkiewicz (1988: 136).
28 Cyt. (za:) Wolska (1962: 131).
29 Ten wskazany powyżej, kosmologiczny aspekt symboliki
byl istotny przy wznoszeniu pierwszych na gruncie chrześci-
jańskim kopuł, zarówno tych niewielkich rozmiarów, jak ta
z cyborium zbudowanego nad misą chrzcielną w baptyste-
rium w Dura Europos z III w. lub z szeregu syryjskich „ka-
libe”, jak chociażby tych z Chaqqa i z Omm-el-Zeitoum, obu
z wieku III, czy małoazjatyckiej „Arki Noego” z Celenes pod
Apameą, również z III w. Był też niewątpliwie wiodący przy
wznoszeniu pierwszych większych budowli centralnych - me-
moriów (mauzoleów) i baptysteriów, zarówno tych antycz-
nych adaptowanych na chrześcijańskie, jak choćby rzymski
Panteon czy rotunda w Tesalonikach, jak i tych nowopow-
stających, jak rotundowe mauzoleum cesarskie Konstancji
w Rzymie, Baptysterium Ortodoksów i Grobowiec Teodoryka
w Rawennie, sanktuarium Grobu Pańskiego - Anastasis
w Bazylice Zmartwychwstania w Jerozolimie, oktagonalne
świątynie Sw. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu i Św.
Witalisa w Rawennie czy też pierwsze świątynie zakaukaskie,
jak choćby gruzińska cerkiew Dżwari w Mcchecie. Był też za-
pewne decydujący przy powstawaniu pierwszych ogromnych
bazylik kopułowych, we wszelkich odmianach jedno, dwu
i wielokopułowych, podłużnych czy układach krzyżowych.
Dotyczy to w szczególności najwspanialszych świątyń kon-
stantynopolitańskich: cerkwi Hagia Sophia i Hagia Eirene,
obu z wieku VI oraz równie wspanialej ongiś, lecz nieistnie-
jąca już dziś, zburzonej przez muzułmanów cerkwi Świętych
Apostołów.
Jerzy Uścinowicz
8:9) - powiada Mądrość. Okrąg i kopuła jest więc
uobecnieniem odwiecznego, panującej w kosmosie:
cyrkularyzmu, cyklizmu i koncentracji - cyklu ży-
cia, rytmu kosmosu, cyklicznego odnawiania natu-
ry, wreszcie samego prawa natury ustanowionego
przez Boga. Są geometrycznym przekazem zamy-
słów Boga względem stworzenia - jego zjednocze-
nia i przywrócenia w kolistym ruchu (...) wiecznemu
prapoczątkowi (Św. Dionizy Areopagita)24. Są sym-
bolem wielkiego prapoczątku kreacji wszystkich
innych form materialnych, pierwotnej pełni życia
oraz Zmartwychwstania25. Są ewokacją początku
i końca w ich ontologiczno-eschatologicznej toż-
samości (a=fl). Są nośnikami najwyższego stopnia
hierofanizacji świata, co ujawnia się w całej ikono-
grafii prawosławnej, we wszystkich kolistych aure-
olach Chrystusa, Bogurodzicy, świętych i aniołów.
Co ważne w przypadku rotundy grodzieńskiej,
okrąg w połączeniu z krzyżem stanowi istotny
przykład symbolu-znaku kosmologicznego tzw.
„kola kosmicznego”26. Sześć kierunków przestrzeni
kosmicznej przedstawionych przez figurę krzyżo-
wą liter: XP lub IX (będących w sensie teologicz-
nym -znakiem stenograficznym słowa ХРЕТОХ
lub monogramem od słów IHZOYE ХР1ХТОХ,
a w sensie kosmologicznym - odpowiednikiem
dwu osi kardynalnych i osi biegunowej), wpisane
w okrąg (uobecniający cykliczną dynamikę czasu) -
łączą wszystkie wspomniane plany. Stają się uniwer-
24 Por. Sw. Dionizy Areopagita, De divinis nominibus IV,
14.17.
25 Jajo uznaje się za prapoczątek stawania się i rozwoju.
Jest symbolem Zmartwychwstania. W swym Hymnie przeciw
herezjom (52, 8) Sw. Efrem Syryjczyk mówi: Gdyby (...) On
(Zbawiciel) wyzwolił ciało, a samej tylko duszy pozwolił wzle-
cieć w górę, to Pan nasz przyznałby zwycięstwo porównaniu,
którym szermują oszczercy; jeżeli jednak groby pękają jak jaja
ipowstają ciała, ci, którzy zostali pogrzebani, zostają wskrzesze-
ni, to Pan nasz nam daje koronę zwycięstwa. Cyt. (za:) Forster
(1990: 460).
26 {Крестный ход] jest procesją duchowieństwa i wiernych
wokół świątyni, poprzedzonych niesieniem Krzyża i innych
przedmiotów sakralnych (por. Znosko (1989: 333). Droga
procesyjna kreśląca w przestrzeni krąg wieczności ma szcze-
gólne znaczenie w prawosławiu. Jest rytualnym odnowieniem
przemieniającym rozciągłość w przestrzeń świętą. Jest oddzie-
leniem profanum od sacrum i ustanowieniem identyfikacji
ze Świętą Trójcą (co symbolizuje trzykrotne obejście). Koło,
obdarzone potęgą opiekuńczą jest w kontekście symboliki
krzyża (objawiającego Boską moc i tryumf życia nad śmier-
cią) przyzwaniem tej opiekuńczej mocy Boskiej, objawionej
poprzez Chrystusa, „wyrywającej” całą świątynię z kontekstu
profanum i przenoszącej ją do rzeczywistości ponadempirycz-
nej: duchowej, mistagogicznej, transcendentalnej.
por.: rytuał obchodzenia wkoło (w:) Вениамин (1908:
382).
salnym emblematem kosmicznego Wcielenia Logo-
su, wyrażonego poprzez diagram czasoprzestrzeni.
Kopula, jako szczególny przypadek symboliki
form, ma też bardzo ważne konotacje teologiczno-
-kosmologiczne, wynikające z jej pozycji w struk-
turze świątyni. Wynika on głównie z funkcji prze-
krycia korpusu, jego przesklepiania. Kojarzona od
zawsze z niebem, utwierdzona jest w tym skojarze-
niu już samym aktem stwórczym. Bo to właśnie
Bóg - jak głosi I Księga Mojżeszowa (1:8) - nazwał
(...) sklepienie niebem. Nic więc dziwnego, że łaciń-
skie coelum, czyli niebo, zaczęło oznaczać sklepienie
lub sufit27 28. Warto przywołać w tym miejscu słynną
koncepcję kosmologiczną Kosmasa Indikopleu-
stesa, który powiada: ziemia jest prostokątna i za-
mknięta czterema ścianami, nad którymi wznosi się
kopuła1*. O trwałości tak powstałej zasady „kwadra-
tury koła”, układu, w którym półsferyczna kopuła
przechodzi na kubiczną nawę, zaświadcza wprost
mnogość jego występowania w pierwszych świąty-
niach chrześcijańskich29. Św. Maksym Wyznawca
w słynnym hymnie na cześć Św. Zofii w Edessie już
w VI w. powiada: oto jej sklepienie rozpościera się
jak niebo bez kolumn, sklepione i zamknięte, (...) jest
ona ozdobiona mozaikami złotymi jak firmament
błyszczącymi gwiazdami, jej wyniosła kopuła może
27 Por.: Tatarkiewicz (1988: 136).
28 Cyt. (za:) Wolska (1962: 131).
29 Ten wskazany powyżej, kosmologiczny aspekt symboliki
byl istotny przy wznoszeniu pierwszych na gruncie chrześci-
jańskim kopuł, zarówno tych niewielkich rozmiarów, jak ta
z cyborium zbudowanego nad misą chrzcielną w baptyste-
rium w Dura Europos z III w. lub z szeregu syryjskich „ka-
libe”, jak chociażby tych z Chaqqa i z Omm-el-Zeitoum, obu
z wieku III, czy małoazjatyckiej „Arki Noego” z Celenes pod
Apameą, również z III w. Był też niewątpliwie wiodący przy
wznoszeniu pierwszych większych budowli centralnych - me-
moriów (mauzoleów) i baptysteriów, zarówno tych antycz-
nych adaptowanych na chrześcijańskie, jak choćby rzymski
Panteon czy rotunda w Tesalonikach, jak i tych nowopow-
stających, jak rotundowe mauzoleum cesarskie Konstancji
w Rzymie, Baptysterium Ortodoksów i Grobowiec Teodoryka
w Rawennie, sanktuarium Grobu Pańskiego - Anastasis
w Bazylice Zmartwychwstania w Jerozolimie, oktagonalne
świątynie Sw. Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu i Św.
Witalisa w Rawennie czy też pierwsze świątynie zakaukaskie,
jak choćby gruzińska cerkiew Dżwari w Mcchecie. Był też za-
pewne decydujący przy powstawaniu pierwszych ogromnych
bazylik kopułowych, we wszelkich odmianach jedno, dwu
i wielokopułowych, podłużnych czy układach krzyżowych.
Dotyczy to w szczególności najwspanialszych świątyń kon-
stantynopolitańskich: cerkwi Hagia Sophia i Hagia Eirene,
obu z wieku VI oraz równie wspanialej ongiś, lecz nieistnie-
jąca już dziś, zburzonej przez muzułmanów cerkwi Świętych
Apostołów.