DOI Artikel:
Jurczenko, Serhij: Jednonawowe kościoły na Podolu z końca XVI i pierwszej połowy XVII w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0113
Jednonawowe kościoły na Podolu z końca XVI i pierwszej połowy XVII w.
109
Zamoyskiego22. Budowla powstała prawdopodobnie w drugiej polowie lat
osiemdziesiątych w. XVI, w związku z początkiem rozwoju budownictwa
murowanego w Szarogrodzie. W r. 1585 miasteczko otrzymało prawo mag-
deburskie23. W tym samym czasie rozpoczęto budowę fortyfikacji oraz powstała
„kamienmica" w zamku z datą „1585" na belce.
Kościół znacznie ucierpiał w 2. połowie w. XVII. Podczas wizytacji w r.
1741 stwierdzono, że miał on trzy nawy, przy czym środkowa i prawa
(południowa) stoją „nie tylko bez pokrycia, ale też pozbawione są sklepienia".
W nawie północnej i w kaplicy z kopułą, dobrze oświetlonej oknami, brakowało
nie tylko ozdób, ale i rzeczy koniecznych do odprawiania nabożeństw24. „Ten
kościół murowany niedokończony, alias wzrąb tylko sam bez dachu, tryn-
kowania, okien i sklepienia prócz tylko co chór wielki i kaplicę na lewej ręce
sklepione"25. Ołtarzy było pięć: ołtarz główny z Ukrzyżowaniem, boczne: Św.
Antoniego i Św. Jana Nepomucena, Św. Anny i Zwiastowania. Zakrystii w ogóle
nie było, „tylko między filarami kącik jakiś zamurowany malutki". Nad
wejściem głównym, w „facjacie", zawieszono dwa dzwony, a sygnaturka
znajdowała się w wieży nad kaplicą26. Z cytowanych zapisów wynika, że w r. 1741
była w toku przebudowa kościoła. W owym czasie, do wcześniejszej szesnasto-
wiecznej budowli dodano nawy boczne i zakrystię. W górnej partii murów
kościoła (na strychu) zachowały się arkady międzynawowe, znacznie wyższe od
istniejących obecnie, zamurowane od strony nawy głównej (il. 5). Ich wewnętrz-
ną płaszczyznę pokrywają malowidła i elementy dekoracyjne z połowy w. XVIII.
Nad arkadami zachowały się ślady styku sklepień, a więc istniejące sklepienia
naw bocznych pochodzą z okresu późniejszego. Obniżenie sklepienia praw-
dopodobnie związane było z tym, że po przebudowie ok. r. 1741 kościół nabrał
charakteru pseudobazyliki, a w nawie środkowej brakowało oświetlenia.
Jerzy Kowalczyk trafnie zestawił barokową fasadę kościoła szarogrodz-
kiego z fasadą kościoła Dominikanów w Smotryczu, datując pierwszy z nich na
3. tercję w. XVIII27. Zachował się list — pisany w r. 1776 przez sufragana
kamienieckiego Jana Dembowskiego do ks. Franciszka Zieleniewskiego w Sza-
rogrodzie — w którym zawarte jest pozwolenie na przeniesienie „kości wiernych
chrześcijan" z krypty kościelnej i cmentarza przykościelnego w inne miejsce28.
Można przypuścić, że wszystkie te czynności były związane z przygotowaniami
do budowy. W każdym razie wiadomo, że kościół w Smotryczu zaczęto budować
w r. 1786, a ukończono w г. 182129. Powstanie nowej fasady w Szarogrodzie
— a być może także przeróbka sklepień naw bocznych — mogło nastąpić
w czasie bliskim pierwszej z wymienionych dat.
Podczas wizytacji w r. 1798 zanotowano, że kościół w Szarogrodzie jest
„dosyć porządny i opatrzny"30. W r. 1844 był odnawiany na koszt parafian, było
w nim „wszędzie ubożuchno, skromnie, ale czysto i porządnie"31.
Bramę-dzwonnicę (il. 6), z której zachowały się tylko dolne partie,
zbudowano według projektu zatwierdzonego w 188932. Zapewne zmieniono
wówczas także formę wieżyczki na sygnaturkę (il. 7). Z dawnej budowli
109
Zamoyskiego22. Budowla powstała prawdopodobnie w drugiej polowie lat
osiemdziesiątych w. XVI, w związku z początkiem rozwoju budownictwa
murowanego w Szarogrodzie. W r. 1585 miasteczko otrzymało prawo mag-
deburskie23. W tym samym czasie rozpoczęto budowę fortyfikacji oraz powstała
„kamienmica" w zamku z datą „1585" na belce.
Kościół znacznie ucierpiał w 2. połowie w. XVII. Podczas wizytacji w r.
1741 stwierdzono, że miał on trzy nawy, przy czym środkowa i prawa
(południowa) stoją „nie tylko bez pokrycia, ale też pozbawione są sklepienia".
W nawie północnej i w kaplicy z kopułą, dobrze oświetlonej oknami, brakowało
nie tylko ozdób, ale i rzeczy koniecznych do odprawiania nabożeństw24. „Ten
kościół murowany niedokończony, alias wzrąb tylko sam bez dachu, tryn-
kowania, okien i sklepienia prócz tylko co chór wielki i kaplicę na lewej ręce
sklepione"25. Ołtarzy było pięć: ołtarz główny z Ukrzyżowaniem, boczne: Św.
Antoniego i Św. Jana Nepomucena, Św. Anny i Zwiastowania. Zakrystii w ogóle
nie było, „tylko między filarami kącik jakiś zamurowany malutki". Nad
wejściem głównym, w „facjacie", zawieszono dwa dzwony, a sygnaturka
znajdowała się w wieży nad kaplicą26. Z cytowanych zapisów wynika, że w r. 1741
była w toku przebudowa kościoła. W owym czasie, do wcześniejszej szesnasto-
wiecznej budowli dodano nawy boczne i zakrystię. W górnej partii murów
kościoła (na strychu) zachowały się arkady międzynawowe, znacznie wyższe od
istniejących obecnie, zamurowane od strony nawy głównej (il. 5). Ich wewnętrz-
ną płaszczyznę pokrywają malowidła i elementy dekoracyjne z połowy w. XVIII.
Nad arkadami zachowały się ślady styku sklepień, a więc istniejące sklepienia
naw bocznych pochodzą z okresu późniejszego. Obniżenie sklepienia praw-
dopodobnie związane było z tym, że po przebudowie ok. r. 1741 kościół nabrał
charakteru pseudobazyliki, a w nawie środkowej brakowało oświetlenia.
Jerzy Kowalczyk trafnie zestawił barokową fasadę kościoła szarogrodz-
kiego z fasadą kościoła Dominikanów w Smotryczu, datując pierwszy z nich na
3. tercję w. XVIII27. Zachował się list — pisany w r. 1776 przez sufragana
kamienieckiego Jana Dembowskiego do ks. Franciszka Zieleniewskiego w Sza-
rogrodzie — w którym zawarte jest pozwolenie na przeniesienie „kości wiernych
chrześcijan" z krypty kościelnej i cmentarza przykościelnego w inne miejsce28.
Można przypuścić, że wszystkie te czynności były związane z przygotowaniami
do budowy. W każdym razie wiadomo, że kościół w Smotryczu zaczęto budować
w r. 1786, a ukończono w г. 182129. Powstanie nowej fasady w Szarogrodzie
— a być może także przeróbka sklepień naw bocznych — mogło nastąpić
w czasie bliskim pierwszej z wymienionych dat.
Podczas wizytacji w r. 1798 zanotowano, że kościół w Szarogrodzie jest
„dosyć porządny i opatrzny"30. W r. 1844 był odnawiany na koszt parafian, było
w nim „wszędzie ubożuchno, skromnie, ale czysto i porządnie"31.
Bramę-dzwonnicę (il. 6), z której zachowały się tylko dolne partie,
zbudowano według projektu zatwierdzonego w 188932. Zapewne zmieniono
wówczas także formę wieżyczki na sygnaturkę (il. 7). Z dawnej budowli