Rocznik Historii Sztuki (5.1965)

JERZY KOWALCZYK

KOLEGIATA W ZAMOŚCIU I JEJ FUNDATOR KANCLERZ JAN ZAMOYSKI1

I. KONCEPCJA ORDYNACJI ZAMOJSKIEJ

„Państwo zamojskie" jako dzieło sztuki. Jakub Burckhardt w swym znakomitym dziele
Kultura Odrodzenia we Włoszech zatytułował I rozdział: Państwo jako dzieło sztuki. Chyba to określenie
można zastosować do ordynacji zamojskiej, pojętej przez fundatora jako realizacja własnego ideału udziel-
nego księstwa, inspirowanego przez bogatą literaturę doktryn prawno-politycznych XVI wieku, wy-
rosłą w oparciu o antyczne teorie, głównie Arystotelesa i Cicerona.

Datą przełomową w działalności Jana Zamoyskiego był rok 1578. Wówczas to w życiu zaledwie
36-lctniego, niezwykle zdolnego i ambitnego człowieka nastąpiły dwa bardzo istotne wydarzenia: ślub
z Krystyną Radziwiłłówną2, córką z książęco-królcwskiego rodu, oraz awans na najwyższą godność
ministerialną w Rzeczypospolitej, kanclerstwo wielkie koronne3. Dzięki temu z miejsca stał się Jan Za-
moyski pierwszym dygnitarzem w kraju. Odtąd notuje się jego energiczną, niekiedy drapieżną działal-
ność w zakresie gromadzenia dóbr. Jeszcze tegoż roku, dnia 1 lipca, nowo kreowany kanclerz zawarł
we Lwowie umowę z architektem Bernardem Morando na budowę rezydencji i miasta Zamościa4.
Chyba słusznie uważał wybitny badacz gospodarczej działalności Zamoyskiego, Aleksander Tarnawski,
że już wówczas kanclerz rozpoczął tworzenie Zamojszczyzny ,,z myślą nadania majątkowi formy ordy-
nacji"5. Jest to bardzo istotny wniosek dla genezy wielkiego zespołu urbanistyczno-architektonicznego
miasta Zamościa, bowiem zamierzone ono było jako stolica przyszłej ordynacji.

Celem ordynacji było stworzenie i podtrzymanie kultu imienia rodu Zamoyskich-Jelitczyków
przez materialne zabezpieczenie politycznej i społecznej pozycji rodu w Rzeczypospolitej. Ordynaci

1 Artykuł ten stanowi jeden z rozdziałów pracy doktorskiej pt. Kolegiata w Zamościu. Ideowe treści i artystyczna forma
jej architektury, pisanej w latach 1958—1962 pod kierunkiem prof. dr Władysława Tomkiewicza na Uniwersytecie Warszaw-
skim. Dla pełniejszego obrazu konieczne jest podanie kilku informacji. Fundacja okazalej świątyni katolickiej w Zamościu
przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego została zaplanowana łącznie z założeniem miasta, co zapowiedział
fimdator w akcie lokacyjnym Zamościa z dnia 3 IV 1580. Początkowo wzniesiono skromny drewniany kościółek Św. Krzyża
extra muros na lwowskim przedmieściu (poświęcenie 16 IV 1581). Fimdator posiadał już wówczas wyraźną koncepcję przy-
szłej kolegiaty, połączonej strukturą organizacyjną i personalną z uczelnią akademicką. Dwie te instytucje miały objąć swoją
działalnością teren Rusi Czerwonej. Jej celem miało być przede wszystkim wychowanie młodzieży szlacheckiej w duchu
obywatelskim i religijnym oraz walka z reformacją i schizmą. Dnia 20 VIII 1584 kanclerz wydał akt fundacji parafii zamoj-
skiej. Niebawem, trzy lata później, przystąpiono do budowy monumentalnej kolegiaty według projektu i pod kierunkiem
nadwornego architekta kanclerza, Bernarda Moranda. Zasadnicze prace architektoniczne trwały do około 1598 г., ale osta-
tecznie dzieło nie zostało ukończone za życia fundatora (zm. 1605). Papież Klemens VIII bullą z dnia 5 XII 1594 r. akceptował
fundację kolegiaty, a bullą z 23 X11 1594 nadal dziekanowi kolegiaty przywilej noszenia pontyfikaliów. Uroczysty akt
fundacji kolegiaty wydał kanclerz Jan Zamoyski w dniu 5 VII 1600 (równocześnie z aktem fundacji Akademii). Konsekracja
kolegiaty odbyła się dopiero pod koniec życia drugiego ordynata, Tomasza Zamoyskiego, w dniu 18 XI 1637.

2 Ślub odbył się w Białej dnia 29 XII 1577, a huczne wesele od 9—16 stycznia 1578 na dworze królowej w Ujeździe
pod Warszawą połączone z wystawieniem sztuki Jana Kochanowskiego. Zob. : J.Kowalczyk, Sławne theatrum na weselu
podkanclerzego Jana Zamoyskiego (O inscenizacji ,,Odpran>y posłów greckich" w 1578 г.), „Pamiętnik Teatralny", R. 13: 1964,
z. 3, s. 242—251.

3 Nominacja królewska dat. 1 VI 1578.

4 S. Herbst, Zamość, Warszawa 1954, s. 10.

5 A. Tarnawski, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. kor. (1572—1605), Lwów 1935, s. 48.