Rocznik Historii Sztuki (5.1965)

PIOTR SKUBISZEWSKI

ROMAŃSKIE CYBORIA W KSZTAŁCIE CZARY Z NAKRYWĄ.

PROBLEM GENEZY

I

Naczyniami sakralnymi rytu rzymskiego z punktu widzenia kształtu zajmowali się przede
wszystkim historycy liturgii i „archeologowie"1. Interesował on ich ze względu na pełnioną funkcję
i przepisy czy zwyczaje kościelne. Dokonali różnych klasyfikacji, jednakże, jak często przy badaniach
systematycznych, nie interesował ich problem genezy i rozwoju poszczególnych form. Problem ten
również przez historyków rzemiosła artystycznego poruszany był tylko marginesowo. Ci bowiem
zajmowali się tymi zabytkami głównie jako wytworami badanego przez siebie kierunku stylowego,
warsztatu czy techniki. Dlatego niektóre podstawowe typy naczyń do dnia dzisiejszego nie mają ani
poprawnie ustalonej genezy, ani jasno zarysowanej linii rozwojowej. Dotyczy to w szczególności cybo-
riów2. W niezastąpionych dotąd na ich temat pracach P. C. Barrauda3, J. Corbleta4 i X. Barbier
de Montault5 poświęcono temu zagadnieniu niezmiernie mało uwagi. Wyjątkowo J. Braun poruszył
problem nieco obszerniej, ale zaledwie niektóre myśli naszkicował6. Przedstawione dalej obserwacje
mają być przyczynkiem do tego nie napisanego dotychczas rozdziału historii rzemiosła artystycznego
wieków średnich.

Niejasno rysuje się obraz dziejów naczyń do przechowywania rezerwy eucharystycznej w późnym
antyku i we wcześniejszym średniowieczu7. Dwie są tego główne przyczyny. Po pierwsze, w źródłach
pisanych występuje kilkanaście terminów używanych dla ich określania8. Na ogół nie dają się one
w jednoznaczny sposób związać z konkretnym typem przedmiotu, ponieważ jednym terminem nazy-

1 W tym znaczeniu, w jakim terminu „archeologie" używała i nadal nim się posługuje mediewistyka francuska.

2 Terminu cyborium używam w tym artykule tylko w odniesieniu do naczynia przeznaczonego do przechowywania
rezerwy eucharystycznej. W sprawie najstarszych przykładów takiego znaczenia wyrazu i w sprawie jego etymologii
zob. M. J. Grancolas, L'Ancien sacramentaire de l'Église, t. 2, Paris 1699, s. 207, i W. von Warthburg, Franzbsisches Etymolo-
gisches Worterbuch, t. 2, cz. 1, 1949, s. 662.

3 P. C. Barraud, Notice archéologique et liturgique sur les ciboires, „Bulletin Monumental", XXIV, 1858, s. 396—442
i 561—637.

4 J. Corblet, Essai sur les ciboires et la reserve eucharistique, Paris 1858; wymieniamy tutaj tylko najważniejszą z kilku
prac, które autor poświęcił temu zagadnieniu. Po polsku zob. tenże, O naczyniach i sprzętach eucharystycznych, Studium
archeologiczno-liturgiczne..., spolszczył i wiadomościami swojskimi uzupełnił A. Brykczyński, Warszawa 1893, s. 75—102.

5 X. Barbier de Montault, Inventaires de la basilique royale de Monza, „Bulletin Monumental", XLVI, 1880, por.
zwłaszcza s. 48 nn., s. 629 im. i XLVII, 1881, s. 145 nn., s. 739 nn.

6 J. Braun, Das christliche Altargeràt in seinem Sein und in seiner Entwicklung, Miinchen 1932, s. 280—347; por. zwłasz-
cza s. 303 nn.

7 Problemy wstępne i metodyczne odnoszące się do tego tematu omawiam obszerniej w nie publikowanej pracy
Notes sur les origines et la forme des vases eucharistiques au Moyen Age, maszynopis w Centre d'Etudes Supérieures de Civilisation
Médiévale w Poitiers. O trudnościach w tych badaniach pisał ostatnio Ch. Oman, English Church Plate 597—1830, London —
New York — Toronto 1957, s. 78.

8 Brak precyzji w stosowaniu nazewnictwa odziedziczyło średniowiecze po antyku ; w odniesieniu do naczyń pisał
o tym E. Pottier, Hydria, [w:] Dictionnaire des antiquités grecques et romaines..., t. 3, cz. 1, s. 319; tenże, Scyphus, tamże,
t. 4, cz. 2, s. 1159. W związku z cyboriami o tym problemie zob. Barraud, op. cit., s. 623—633; Braun, op. cit.,
s. 282—291.