250

GEORGES DIDI-HUBERMAN

interpretacji nie w postaci powtôrzenia tego, co „zostaio umyslnie powie-
dziane” - a môwigc za Freudem powtôrzenia Jawnej tresci” - ale w po-
staci czegos na wzôr uaktualnienia „ukrytych tresci” lub niewyrazonego,
ktôre interpretujgcy, jak môwil Heidegger, „stawia przed oczy wyrazajgc
je”?57...Tymczasem widzielismy, w jak niejasny sposôb Panofsky wyrzeki
siç hipotezy o przemocy interpretacyjnej, ktôrg ten fragment podtrzymy-
wal. Idzmy jednak dalej ciggngc zarzuty: i w Ameryce i Niemczech Panof-
sky nie zaprzestanie môwic nam o symptomach figuratywnych, a nawet o
nieswiadomosci, i metapsychologii. Dyskrecja odniesien nie zwalnia nas
od ich rozwazenia. Albowiem problem jest wazki: dotyczy samego statusu
tego, co Panofsky nazywal formq symbolicznq. Dotyka zatem sposobu, w
jaki Panofsky rozumial „istotng tresc” - a nie chwilowg - dziei sztuki.
Wyrazenie „forma symboliczna” pokazuje nam dobrze, ze Panofsky przy-
najmniej dotykal wazkiego i aktualnego problemu symbolu, czy to po-
przez problem symboliki - podstawowego i powszedniego materialu pra-
cy kazdego ikonografa - czy przez problem symbolicznego, w znaczeniu
bardziej fundamentalnej funkcji, kierujgcej figuralnoscig i sensem obra-
zôw sztuki. Pozostaje wiçc dociec, jak Panofsky rozumial ten material lub
tç funkcjp, jak wzglçdem tego sytuowai idep symptomu i symbolu.

Nalezy powrôcic w tym miejscu do kilku istotnych tekstôw, w ktôrych
Panofsky wprowadzii calg tp konstelacj^ teoretyczng. Mamy najpierw
mlodziencze pisma o problemie stylu, ktôre zamykajg si^ sformulowa-
niem zyczenia „poznania naukowego” (wissenschaftliche Erkenntnis),
zdolnego ujgc zjawiska artystyczne „z punktu widzenia podstawowych
warunkôw metafïzycznych” (von den metaphysischen Grundbedingun-
gen). Otôz, aby okreslic w sposôb bardziej konkretny akt przekroczenia,
ktôry zakladal dostpp do takich podstawowych warunkôw, Panofsky
wprowadzii dwa bardzo silne - i w pewnym sensie genialne - wymagania
teoretyczne, polegajgce na woli ujawnienia „metahistorycznego i meta-
psychologicznego” (metahistorisches und metapsychologisches) sensu ba-
danych zjawisküS. Byla oczywiscie w tym podwôjnym ambitnym okresle-
niu prôba mysliciela, ktôry usiiowal pozbyc siç klasycznej historiografïi,
a takze konceptualnego i „psychologicznego” wplywu prac Wôlfflina. Bylo
jednakze w tym zamierzeniu cos wiçcej, zwlaszcza tam, gdzie ten podwôj-
ny wymôg, sformulowany w 1915 r., pozostawial pustg przestrzen, prze-
strzen teoretycznego pragnienia, ktôrg mialo wypelnic jakies dziesi^c lat
pôzniej poj^cie „formy sj^mbolicznej”, wprowadzane przez Emsta Cassirera.

Niepokojgce jest jednakze to, ze wlasnie w 1915 r. z kolei Freud kon-
czyl propagowanie w postaci metapsychologii ostatecznego wymiaru teo-

°7 E. Panofsky, Cotitribution au problème de la description, s. 248.
jS Tenze, Le problème du style dans les arts plastiques, s. 196.