OBRAZ JAKO ROZDARCIE I SMIERÛ WCIELONEGO BOGA

251

retycznego praktyki - psychoanalizy - wymyslonej przez niego przed
piptnastu laty59. Formula nie byla nowa, gdyz od marca 1898 r. Freud pytal
Fliessa, czy wydaje sip mu odpowiednia do okreslenia procedury interpre-
tacyjnej, ktôra byla wôwczas opracowywana60. Mozna iatwo zrozumiec,
ze w 1915 r. Panofsky môgl zetkngc sip z teoretycznymi zagadnieniami,
ktôre podnoszone byly z dala od Uniwersytetu, a fortiori z dala od scisie-
go obszaru historii sztuki. Dziedzina psychoanalizy byla juz jednak w
tym czasie ukonstytuowana i wykraczala szeroko poza kliniczne ramy
psychopatologii; swiadczylby o tym sam tytui stworzonego w 1912 roku
Freudowskiego pisma Imago - taki tytui môgl przyciggnac uwagp nie-
mieckojpzycznego historyka sztuki.

Jednakze sedno problemu lezy gdzie indziej. Lezy w fakcie, ze z jednej
strony Panofsky przejgl swoje pôle konceptualne z neokantowskiej filozo-
fîi wiadz, a poza tym z - absolutnie centralnego u Cassirera - pojpcia
funkcji. Jednak z drugiej strony, Freud wypracowal pojpcie nieswiadomo-
sci pod kgtem czegos, co nie môwilo ani o „wladzy duszy”, ani o „funkcji”
w znaczeniu syntetycznym, lecz co wyrazalo sip w terminach pracy, pracy
marzenia sennego, formacji lub deformacji nieswiadomosci... Panofsky
bpdzie do konca rozpatrywac swg wiasng „metapsychologip” form symbo-
licznych jako uaktualnienie funkcji, ktôrej nie bal sip okreslic jako meta-
fizycznej, poniewaz przed nim Kant wyznaczyl sobie za zadanie ustano-
wienie metaflzyki jako „nauki”. Do konca bpdzie uznawai psychoanalizp
- wybitnie nieobecng, na przyklad, w ksigzce o melancholii61 - za odpo-
wiednik tego, czym mogia byc na szesnastowiecznych dworach ksigzp-
cych astrologia: modp intelektualng, kulturowy symptom. Freud zas, na
odwrôt, proponowai swg „metapsychologip” glpbi przeciw wszystkim „ma-
gicznym” i romantycznym uzyciom nieswiadomosci; a w sposôb bardziej
zasadniczy proponowai jg jako alternatywp dla metaflzyki (skojarzonej z
dzialaniem magicznym), a nawet jako przeksztalcenie metafizyki rozu-

°9 Por. Z. Freud, Zur Vurbereitung einer Métapsychologie (Wstçp do metapsychologiï)
zbior rozpoczçty w sierpniu tego samego roku. Zawieraî dwanascie artykuiow, z ktorych
pipe zostaïo ostatecznie wybranych i zgrupowanych pod zwyklym tytulem Métapsychologie.
W jednym z nich, zatytulowanym Complément métapsychologique à la théorie du rêve,
Freud przedstawia pojpcie metapsychologii jako prôbp - caïkowicie „niepewnk’ - „roz-
jasnienia i pogipbienia teoretycznych hipotez, na ktorych moglaby byc oparta psychoanal-
iza” (Métapsychologie, s. 125 i 145, przypis).

60 „Zreszta[ musisz mi odpowiedziec powaznie, czy mogp nadac mojej psychologii, ktôra
wkracza na tyiy swiadomosci, miano metapsychologii”, Tamze, list do W. Fliess z 10 marca
1898 (nr 98), La naissance de la psychanalyse, s. 218.

61 Podczas gdy E. Kraeplin jest w niej cytowany od pierwszej strony. Por. R. Kliban-
sky, E. Panofsky i F. Saxl, Saturne et mélancolie. Etudes historiques et philosophiques:
nature, religion, médecine et art (1964), Gallimard, Paris 1989, s. 29.