DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Korduba, Piotr: Z badań nad dawnym domem i zamieszkiwaniem mieszczańskim w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28196#0072
70
PIOTR KORDUBA
wprost do wejścia schodów, jednoznacznie sugeruje przeniesienie funk-
cjonalnego akcentu domu z parteru na piętro. Pomieszczenie to straciło
w owym czasie pozycję „filtra” dostępności, a zyskało na transgresyjnym
charakterze. Sień zachowała jednak swoje „przystankowe” przeznacze-
nie. Inwentarze z tego czasu dowodzą znacznego względem poprzednich
stuleci przyrostu ruchomego wyposażenia119. Wprowadzenie bocznych
pomieszczeń, które posiadały podobnie „pokojowe” jak izba tylna wypo-
sażenie, również wskazuje na możliwość dłuższego pobytu na tym po-
ziomie domu120. Sień i wbudowane w nią pokoje pozostały zatem miej-
scem, w którym z właściwą dla ówczesnych czasów wygodą, można było
przyjąć wybrane osoby bez konieczności wprowadzania ich na piętro.
Mimo kilkakrotnie podkreślanej przestrzennej i funkcjonalnej nie-
zmienności gdańskiej siedziby patrycjuszowskiej daje się wskazać pewne
kierunki zachodzących w niej zmian. Zmiany te definiują dwa zasadni-
cze procesy: stopniowe poszerzanie obszaru mieszkalnego oraz zwięk-
szanie wewnętrznej dostępności siedziby. Oba procesy są ze sobą ściśle
związane i choć ich efekty najlepiej widać w siedzibach z 2. poł. XVIII w.,
to jednak były one wynikiem długotrwałych, społecznych przemian. Pa-
trycjuszowski dom gdański ulegał adaptacji do wzrastających w ciągu
epoki nowożytnej potrzeb swoich mieszkańców. Ich zamożność, municy-
palne stanowisko, a przede wszystkim edukacja, światowe obycie i orien-
tacja na życie szlacheckie przekładały się bezpośrednio na wymóg repre-
zentacji i wyróżnienia spośród mieszczaństwa121. Wymóg ów realizowano
poprzez nadanie domu szczególnego statusu; z jednej strony rodzinnej
siedziby, a z drugiej dostępnego dla wybranych obiektu, którego ze-
wnętrzna i wewnętrzna dekoracja, wystrój i wyposażenie (m.in. kolekcja)
prezentowała status, a niekiedy nawet polityczne poglądy właściciela122.
Architektoniczną odpowiedzią na potrzeby nowożytnego patrycjatu
było poszerzanie podstawowej mieszkalnej funkcji domu. Przebieg tego
procesu, nie był, jak na początku stwierdziliśmy, typowy dla domów
mieszczańskich północnej Europy i koncentrował się na wolnej począt-
119 Por. przypis nr 107, 108; E. Barylewska-Szymańska, Gdańskie salony...
120 Określane jako Vorstube APG, 300, 6/165, s. 411-430, (1776); APG, 300, 6/167,
s. 217-231, (1778); APG, 300, 6/169, s. 187-229, (1780).
121 Wzorcowymi postaciami byli w tym względzie burmistrzowie Bartłomiej Schach-
mann i Jan Speymann, którzy jak wielu innych patrycjuszy przełomu XVI i XVII w., nie
tylko umiejętnie budowali prestiż własnej rodziny w mieście, ale także poprzez działal-
ność na rzecz miasta - w tym m.in. artystyczny mecenat, wybitnie przyczynili się do
kształtowania jego wizerunku, T. Grzybkowska, Arystokratyzm kultury mieszczańskiej
Gdańska przełomu XVI i XVII wieku, (w:) Sztuka miast i mieszczaństwa XV-XVIII wieku,
red. J. Harasimowicz, Warszawa 1990, s. 239-260; P. Korduba, Patrycjuszowski dom...
(2005), rozdział pt. Portret patrycjusza gdańskiego, s. 29-72.
122 Np. program dekoracji tzw. Złotej Kamienicy, por. J. Bielak, op. cit.
PIOTR KORDUBA
wprost do wejścia schodów, jednoznacznie sugeruje przeniesienie funk-
cjonalnego akcentu domu z parteru na piętro. Pomieszczenie to straciło
w owym czasie pozycję „filtra” dostępności, a zyskało na transgresyjnym
charakterze. Sień zachowała jednak swoje „przystankowe” przeznacze-
nie. Inwentarze z tego czasu dowodzą znacznego względem poprzednich
stuleci przyrostu ruchomego wyposażenia119. Wprowadzenie bocznych
pomieszczeń, które posiadały podobnie „pokojowe” jak izba tylna wypo-
sażenie, również wskazuje na możliwość dłuższego pobytu na tym po-
ziomie domu120. Sień i wbudowane w nią pokoje pozostały zatem miej-
scem, w którym z właściwą dla ówczesnych czasów wygodą, można było
przyjąć wybrane osoby bez konieczności wprowadzania ich na piętro.
Mimo kilkakrotnie podkreślanej przestrzennej i funkcjonalnej nie-
zmienności gdańskiej siedziby patrycjuszowskiej daje się wskazać pewne
kierunki zachodzących w niej zmian. Zmiany te definiują dwa zasadni-
cze procesy: stopniowe poszerzanie obszaru mieszkalnego oraz zwięk-
szanie wewnętrznej dostępności siedziby. Oba procesy są ze sobą ściśle
związane i choć ich efekty najlepiej widać w siedzibach z 2. poł. XVIII w.,
to jednak były one wynikiem długotrwałych, społecznych przemian. Pa-
trycjuszowski dom gdański ulegał adaptacji do wzrastających w ciągu
epoki nowożytnej potrzeb swoich mieszkańców. Ich zamożność, municy-
palne stanowisko, a przede wszystkim edukacja, światowe obycie i orien-
tacja na życie szlacheckie przekładały się bezpośrednio na wymóg repre-
zentacji i wyróżnienia spośród mieszczaństwa121. Wymóg ów realizowano
poprzez nadanie domu szczególnego statusu; z jednej strony rodzinnej
siedziby, a z drugiej dostępnego dla wybranych obiektu, którego ze-
wnętrzna i wewnętrzna dekoracja, wystrój i wyposażenie (m.in. kolekcja)
prezentowała status, a niekiedy nawet polityczne poglądy właściciela122.
Architektoniczną odpowiedzią na potrzeby nowożytnego patrycjatu
było poszerzanie podstawowej mieszkalnej funkcji domu. Przebieg tego
procesu, nie był, jak na początku stwierdziliśmy, typowy dla domów
mieszczańskich północnej Europy i koncentrował się na wolnej począt-
119 Por. przypis nr 107, 108; E. Barylewska-Szymańska, Gdańskie salony...
120 Określane jako Vorstube APG, 300, 6/165, s. 411-430, (1776); APG, 300, 6/167,
s. 217-231, (1778); APG, 300, 6/169, s. 187-229, (1780).
121 Wzorcowymi postaciami byli w tym względzie burmistrzowie Bartłomiej Schach-
mann i Jan Speymann, którzy jak wielu innych patrycjuszy przełomu XVI i XVII w., nie
tylko umiejętnie budowali prestiż własnej rodziny w mieście, ale także poprzez działal-
ność na rzecz miasta - w tym m.in. artystyczny mecenat, wybitnie przyczynili się do
kształtowania jego wizerunku, T. Grzybkowska, Arystokratyzm kultury mieszczańskiej
Gdańska przełomu XVI i XVII wieku, (w:) Sztuka miast i mieszczaństwa XV-XVIII wieku,
red. J. Harasimowicz, Warszawa 1990, s. 239-260; P. Korduba, Patrycjuszowski dom...
(2005), rozdział pt. Portret patrycjusza gdańskiego, s. 29-72.
122 Np. program dekoracji tzw. Złotej Kamienicy, por. J. Bielak, op. cit.