DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.25711#0010
WSTĘP
Dzieje rezydencji magnackich epoki baroku na obszarze dawnego Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego, mimo postępujących w ostatnich latach badań, nadal pozostają
mało znanym rozdziałem polskiego dziedzictwa kulturowego. Szczególnie nierozpo-
znane są barokowe ogrody zakładane przy zamkach i pałacach. Jako dzieła nieomal
ulotne, urządzane okazjonalnie i dynamicznie zmieniające swe formy, szybko ulegały
destrukcji. Proces ten spotęgowały najpierw zabory, a następnie czasy komunizmu na
Białorusi i Litwie. Próbę przywrócenia wiedzy o ogrodach i związanych z nimi rezy-
dencjach można podjąć na podstawie źródeł rękopiśmiennych (inwentarze, relacje,
listy), ikonograficznych i kartograficznych. Niewątpliwym utrudnieniem w prowa-
dzeniu kwerend do tych zagadnień jest rozproszenie źródeł po różnych krajach eu-
ropejskich (Polska, Litwa, Białoruś, Ukraina, Rosja i Niemcy). Jednym z najokazal-
szych zespołów rezydencjonalnych na Kresach był radziwiłłowski Nieśwież, a w jego
obrębie zespół pałacowo-ogrodowy w Albie. Należący od xvi do xx w. do Radziwił-
łów stanowi znakomity przykład ewolucji zespołu od renesansowej willi z ogrodem,
poprzez barokowy pałac z ogrodem francuskim po parki-zwierzyńce i wielkoprze-
strzenną kompozycję krajobrazową z promienistym układem ośmiu kanałów. Naj-
ważniejszą rolę w ukształtowaniu królewskiego wręcz charakteru ogrodu odegrali
Michał Kazimierz „Rybeńko" oraz Karol Stanisław „Panie Kochanku" Radziwiłłowie.
Terytorium Alby zapełniono wtedy kilkudziesięcioma obiektami: pałacem, Eremito-
rium, Holendernią, Łazienką, pomarańczarnią, hgarnią, altaną orientalną oraz pawi-
lonami w formie wiejskich chatek.
Nie będzie nadużyciem, jeśli stwierdzimy, że Alba stanowi modelowy przykład pro-
gramu pałacowo-ogrodowego na tle xvm-wiecznych realizacji tego typu, a porówny-
wać można ją jedynie z fundacją hetmana Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku.
W pełni potwierdza to zebrany w tej książce materiał archiwalny, jak też badania uzu-
pełniające w terenie.
Prezentowane materiały stanowią efekt kwerend prowadzonych od wielu lat w ar-
chiwach i instytucjach polskich oraz zagranicznych. Podziękowania za wieloraką po-
moc w badaniach kieruję do Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w osobach
Dyrektora Departamentu Jacka Milera oraz Michała Michalskiego. Wdzięczny jestem
także pracownikom i dyrekcjom Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie
oraz Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie za stworzenie przyjaznej atmos-
fery i życzliwe udostępnienie wspaniałych zbiorów.
[7]
Dzieje rezydencji magnackich epoki baroku na obszarze dawnego Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego, mimo postępujących w ostatnich latach badań, nadal pozostają
mało znanym rozdziałem polskiego dziedzictwa kulturowego. Szczególnie nierozpo-
znane są barokowe ogrody zakładane przy zamkach i pałacach. Jako dzieła nieomal
ulotne, urządzane okazjonalnie i dynamicznie zmieniające swe formy, szybko ulegały
destrukcji. Proces ten spotęgowały najpierw zabory, a następnie czasy komunizmu na
Białorusi i Litwie. Próbę przywrócenia wiedzy o ogrodach i związanych z nimi rezy-
dencjach można podjąć na podstawie źródeł rękopiśmiennych (inwentarze, relacje,
listy), ikonograficznych i kartograficznych. Niewątpliwym utrudnieniem w prowa-
dzeniu kwerend do tych zagadnień jest rozproszenie źródeł po różnych krajach eu-
ropejskich (Polska, Litwa, Białoruś, Ukraina, Rosja i Niemcy). Jednym z najokazal-
szych zespołów rezydencjonalnych na Kresach był radziwiłłowski Nieśwież, a w jego
obrębie zespół pałacowo-ogrodowy w Albie. Należący od xvi do xx w. do Radziwił-
łów stanowi znakomity przykład ewolucji zespołu od renesansowej willi z ogrodem,
poprzez barokowy pałac z ogrodem francuskim po parki-zwierzyńce i wielkoprze-
strzenną kompozycję krajobrazową z promienistym układem ośmiu kanałów. Naj-
ważniejszą rolę w ukształtowaniu królewskiego wręcz charakteru ogrodu odegrali
Michał Kazimierz „Rybeńko" oraz Karol Stanisław „Panie Kochanku" Radziwiłłowie.
Terytorium Alby zapełniono wtedy kilkudziesięcioma obiektami: pałacem, Eremito-
rium, Holendernią, Łazienką, pomarańczarnią, hgarnią, altaną orientalną oraz pawi-
lonami w formie wiejskich chatek.
Nie będzie nadużyciem, jeśli stwierdzimy, że Alba stanowi modelowy przykład pro-
gramu pałacowo-ogrodowego na tle xvm-wiecznych realizacji tego typu, a porówny-
wać można ją jedynie z fundacją hetmana Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku.
W pełni potwierdza to zebrany w tej książce materiał archiwalny, jak też badania uzu-
pełniające w terenie.
Prezentowane materiały stanowią efekt kwerend prowadzonych od wielu lat w ar-
chiwach i instytucjach polskich oraz zagranicznych. Podziękowania za wieloraką po-
moc w badaniach kieruję do Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w osobach
Dyrektora Departamentu Jacka Milera oraz Michała Michalskiego. Wdzięczny jestem
także pracownikom i dyrekcjom Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie
oraz Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie za stworzenie przyjaznej atmos-
fery i życzliwe udostępnienie wspaniałych zbiorów.
[7]