DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Pokora, Jakub: Wazowskie enigmata: wieńce Zygmunta i obeliski Władysława oraz kłódka Jana Kazimierza
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0017
Wazowskie enigmata: wieńce Zygmunta i obeliski Władysława oraz kłódka Jana Kazimierza 11
Na imiona, naturalnie z wykorzystaniem ich znaczeń, układano dewizy21. Polskie no-
mina loquentia (imiona i nazwiska znaczące) od połowy XVI w. zagościły w naszej litera-
turze, głównie dzięki Janowi Kochanowskiemu, który zastosował zabieg o rodowodzie
sięgającym starożytności22.
Victoria
Łatwo wykazać, że w warszawskiej Kolumnie koncepcja samego posągu króla (il. 1)
zasadza się na znaczeniu imienia Zygmunt - „zwycięski obrońca", odniesionego do Wiary23.
Wskutek tego imię pochodzenia germańskiego, poddane „christianizacji" znaczy tyle co
Fidei defensor victoriosus. Tym zapewne należy tłumaczyć jego popularność wśród panu-
jących24.
Już na pierwszy rzut oka widać, że na Kolumnie Zygmunt III - rex armatus występuje
zarazem jako Fidei defensor2'. Jest przecież podporą i skutecznym obrońcą krzyża. Uka-
zany w zbroi okrytej przepysznym płaszczem, dzierżąc w prawicy szablę gotową do cię-
cia, broni krzyża niczym „rycerz Chrystusowy"26, który stanowi ucieleśnienie Firtutis,
o czym przesądza gest prawej nogi depczącej hełm27. Krzyż, choć znacznie przechylony,
nie upadnie, bo król lewą ręką krzepko schwycił jego belkę. W ten sposób znaczenie
imienia stało się kanwą całego bogatego programu ideowego, jaki niesie posąg. Bo prze-
cież obrona Wiary to najważniejsza, „pierwsza powinność królewska", co było sprawą
oczywistą. Świadczą o tym choćby i formuły ceremoniału koronacji, i papieskie miecze
oraz kapelusze poświęcane, które otrzymało także kilku polskich królów, wśród nich
w 1625 r. królewicz Władysław Zygmunt, późniejszy Władysław IV28.
Zdaję sobie sprawę, że spostrzeżenie jest tak zaskakujące, iż może wydawać się przy-
padkowe. Ale o przypadku nie ma mowy, co w dalszej części artykułu spróbuję udowod-
21 Por. G. CAPACCIO, Delle Imprese Trattato..., In Napoli... 1592, passim.
22 P. SZCZUREK P., Imiona osobowe u Kochanowskiego w tłumaczeniach i parafrazach epigramów greckich, [w:]
Epigram grecki i łaciński w kulturze Europy..., pod red. K. Bartol i J. Danielewicza, Poznań 1997, s. 215-217, 219 nn.
23 Jest to germańskie imię dwuczłonowe: sigi - zwycięstwo i mund- opieka, pomoc, obrona (zob. np. FROS, SOWA, op.
cit., s. 544). Pochodzenie i znaczenie imion szerzej omówię w dalszych ustępach artykułu.
24 J. RECZEK, Z onomastyki jagiellońskiej, „Język Polski" LXIII: 1983, s. 257-258: podaje władców Polski i Litwy
o imieniu Zygmunt, z zaznaczeniem powiązań między nimi .
25 O symbolice przedstawienia rex armatus w znaczeniu szerszym (rex orthodoxus, defensor plebis cristianae, pastor
populorum etc.): POKORA, Obraz..., s. 64-68; id., Stanisław August - Symbolum pro fide, lege & grege. (Sztych
Mateusza Deischa według Louisa Marteau), „Gdańskie Studia Muzealne" 6: 1995, s. 64-68; - w odniesieniu do Kolum-
ny ostatnio J. LILEYKO, Apoteoza króla czy krzyża na warszawskiej kolumnie Zygmunta III?, „Roczniki Humanistycz-
ne" XLII: 1994, z. 4, s. 116 (tamże bibliografia Kolumny, do której trzeba dodać najnowsze publikacje: K. LESIAK,
Kolumna Zygmunta - jej kolejne przekształcenia i restauracje, „Ochrona Zabytków" L: 1997, nr 2, s. 121-142; K.
LESIAK, H. SAMSONOWICZ, Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie. Twórcy i źródła inspiracji, „Biuletyn Hi-
storii Sztuki", LIX, 1997, nr 1-2, s. 104-112; A. BADACH, Ikonografia przedstawień płaszcza królewskiego na posągu
Zygmunta III z warszawskiej kolumny, „Barok. Historia-Literatura-Sztuka"' V/2 (10) 1998, s. 65 - 86). - Na marginesie
zauważmy, że tytuł Defensor Fidei, przyznany został jednemu tylko królowi. Na ironię losu był to...Henryk VIII Tudor,
uhoronowany w 1521 r. przez papieża Leona X.
26 O rycerzu tym w odniesieniu do Zygmunta III i innych Wazów: CHROŚCICKI, op. cit. , s. 96-112.
27 Jest to charakterystyczne dla antycznych przedstawień Firtutis, zob. T. GANSCHOW, Virtus, [w:] Lexicon Iconogra-
phicum Mythologiae Classicae (LIMC), t. VIII/1, Zurich und Dusseldorf 1997, s. 237-269. - Gest objaśnił M. KARPO-
WICZ, Dlaczego Zygmunt stoi na kolumnie? [w:] id., Sekretne treści warszawskich zabytków, Warszawa 1976, s. 12, 19.
28 Por. np. J. T. PETRUS, Miecze poświęcane Władysława Zygmunta i króla Jana III, „Biuletyn Historii Sztuki" XXXIX:
1977, nr 2, s. 160 nn.
Na imiona, naturalnie z wykorzystaniem ich znaczeń, układano dewizy21. Polskie no-
mina loquentia (imiona i nazwiska znaczące) od połowy XVI w. zagościły w naszej litera-
turze, głównie dzięki Janowi Kochanowskiemu, który zastosował zabieg o rodowodzie
sięgającym starożytności22.
Victoria
Łatwo wykazać, że w warszawskiej Kolumnie koncepcja samego posągu króla (il. 1)
zasadza się na znaczeniu imienia Zygmunt - „zwycięski obrońca", odniesionego do Wiary23.
Wskutek tego imię pochodzenia germańskiego, poddane „christianizacji" znaczy tyle co
Fidei defensor victoriosus. Tym zapewne należy tłumaczyć jego popularność wśród panu-
jących24.
Już na pierwszy rzut oka widać, że na Kolumnie Zygmunt III - rex armatus występuje
zarazem jako Fidei defensor2'. Jest przecież podporą i skutecznym obrońcą krzyża. Uka-
zany w zbroi okrytej przepysznym płaszczem, dzierżąc w prawicy szablę gotową do cię-
cia, broni krzyża niczym „rycerz Chrystusowy"26, który stanowi ucieleśnienie Firtutis,
o czym przesądza gest prawej nogi depczącej hełm27. Krzyż, choć znacznie przechylony,
nie upadnie, bo król lewą ręką krzepko schwycił jego belkę. W ten sposób znaczenie
imienia stało się kanwą całego bogatego programu ideowego, jaki niesie posąg. Bo prze-
cież obrona Wiary to najważniejsza, „pierwsza powinność królewska", co było sprawą
oczywistą. Świadczą o tym choćby i formuły ceremoniału koronacji, i papieskie miecze
oraz kapelusze poświęcane, które otrzymało także kilku polskich królów, wśród nich
w 1625 r. królewicz Władysław Zygmunt, późniejszy Władysław IV28.
Zdaję sobie sprawę, że spostrzeżenie jest tak zaskakujące, iż może wydawać się przy-
padkowe. Ale o przypadku nie ma mowy, co w dalszej części artykułu spróbuję udowod-
21 Por. G. CAPACCIO, Delle Imprese Trattato..., In Napoli... 1592, passim.
22 P. SZCZUREK P., Imiona osobowe u Kochanowskiego w tłumaczeniach i parafrazach epigramów greckich, [w:]
Epigram grecki i łaciński w kulturze Europy..., pod red. K. Bartol i J. Danielewicza, Poznań 1997, s. 215-217, 219 nn.
23 Jest to germańskie imię dwuczłonowe: sigi - zwycięstwo i mund- opieka, pomoc, obrona (zob. np. FROS, SOWA, op.
cit., s. 544). Pochodzenie i znaczenie imion szerzej omówię w dalszych ustępach artykułu.
24 J. RECZEK, Z onomastyki jagiellońskiej, „Język Polski" LXIII: 1983, s. 257-258: podaje władców Polski i Litwy
o imieniu Zygmunt, z zaznaczeniem powiązań między nimi .
25 O symbolice przedstawienia rex armatus w znaczeniu szerszym (rex orthodoxus, defensor plebis cristianae, pastor
populorum etc.): POKORA, Obraz..., s. 64-68; id., Stanisław August - Symbolum pro fide, lege & grege. (Sztych
Mateusza Deischa według Louisa Marteau), „Gdańskie Studia Muzealne" 6: 1995, s. 64-68; - w odniesieniu do Kolum-
ny ostatnio J. LILEYKO, Apoteoza króla czy krzyża na warszawskiej kolumnie Zygmunta III?, „Roczniki Humanistycz-
ne" XLII: 1994, z. 4, s. 116 (tamże bibliografia Kolumny, do której trzeba dodać najnowsze publikacje: K. LESIAK,
Kolumna Zygmunta - jej kolejne przekształcenia i restauracje, „Ochrona Zabytków" L: 1997, nr 2, s. 121-142; K.
LESIAK, H. SAMSONOWICZ, Kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie. Twórcy i źródła inspiracji, „Biuletyn Hi-
storii Sztuki", LIX, 1997, nr 1-2, s. 104-112; A. BADACH, Ikonografia przedstawień płaszcza królewskiego na posągu
Zygmunta III z warszawskiej kolumny, „Barok. Historia-Literatura-Sztuka"' V/2 (10) 1998, s. 65 - 86). - Na marginesie
zauważmy, że tytuł Defensor Fidei, przyznany został jednemu tylko królowi. Na ironię losu był to...Henryk VIII Tudor,
uhoronowany w 1521 r. przez papieża Leona X.
26 O rycerzu tym w odniesieniu do Zygmunta III i innych Wazów: CHROŚCICKI, op. cit. , s. 96-112.
27 Jest to charakterystyczne dla antycznych przedstawień Firtutis, zob. T. GANSCHOW, Virtus, [w:] Lexicon Iconogra-
phicum Mythologiae Classicae (LIMC), t. VIII/1, Zurich und Dusseldorf 1997, s. 237-269. - Gest objaśnił M. KARPO-
WICZ, Dlaczego Zygmunt stoi na kolumnie? [w:] id., Sekretne treści warszawskich zabytków, Warszawa 1976, s. 12, 19.
28 Por. np. J. T. PETRUS, Miecze poświęcane Władysława Zygmunta i króla Jana III, „Biuletyn Historii Sztuki" XXXIX:
1977, nr 2, s. 160 nn.