DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Pokora, Jakub: Wazowskie enigmata: wieńce Zygmunta i obeliski Władysława oraz kłódka Jana Kazimierza
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0037
Wazowskie enigmata: wieńce Zygmunta i obeliski Władysława oraz kłódka Jana Kazimierza 31
nieszczęścia, przygody albo Cnota trudności się nie lęka i w przeciwnościach nie stęka.
A zatem, według Reja: Wfortunnych czasiech cnota się więc niszczy, / Ale w przeciwnych
najjaśniej się błyszczy, co bardziej lakonicznie formułował Mączyński: Cnota i w ciemno-
ściach świeci. Wszyscy wiedzieli, że cnota w czynieniu zawisła (Fredro), że Virtutis um-
bra gloria (Bocchi) czyli jako cień idzie za człowiekiem, tak sława za pracą i cnotą
(Birkowski), a równocześnie, inaczej mówiąc cnota sławą się płaci (J. Kochanowski),
przy czym nie w miękkim pierzu sława ma mieszkanie (P. Kochanowski). Całość kwitował
Potocki: Wszystkim droga otwarta i gościniec bity, / Nie wszyscy mają sławy apetyty./
Próżno pieką piecucha leniwego zgagi, / Próżny sławy apetyt, kiedy bez odwagi120. Słowa
Potockiego, jak widać, w lapidarnej formie oddają istotę programu obu dewiz Władysła-
wa - związku cnoty ze sławą z uwzględnieniem „apetytu sławy", który jest przecież ni-
czym innym, jak cupido gloriae.
Istotną różnicę między dewizą Jagiellona a Wazy, tj. Władysława II, króla Czech
i Węgier a Władysława IV, stanowi hierogram IHS, promieniejący wśród obłoków, ponad
trofeami na szczycie obelisku. Jego znaczenie zostało objaśnione w komentarzu na przy-
woływanym portrecie królewicza z 1625 r.: magni nil agis absque DEO. /At, si Signa [!]
sub HOC moveas; / [...] non ulla, Coronis, / Ardua vel Palmis te prohibere queunt (nic
wielkiego nie zdziałasz bez Boga, natomiast jeśli ruszysz w drogę pod tym znakiem, żad-
ne stromizny wzbronić ci wieńców i palm nie zdołają)121. A zatem mamy tu klasyczny
wykład symboliki hierogramu - zapewnienia, iż In Hoc Signo (vinces), z ewidentnym
wskazaniem, że Wszystko mogę w tym, który mię umacnia (Flp. 4,13). Hierogram, jak
wiadomo, był szczególnie rozpowszechniany przez jezuitów - wychowawców królewi-
cza122. Przydanie owej świętej cyfry być może należy łączyć z jezuickim naczelnym ha-
słem Ad Maiorem Dei Gloriam (często występującym jako skrót A.M.D.G.), niezwykle
popularnym w czasach wazowskich123. Wyraźnie widać to w dewizie typu rex. Obelisk
zwieńczony już tylko hierogramem kojarzy się z pomnikiem Chwały Bożej, w imię której
pomnożenia dokonał zwycięskiego czynu Władysław, wczoraj królewicz - dziś król.
Dzięki wątkowi spod znaku IHS żądza sławy, pragnienie uznania i zaszczytu ukazane
zostały w zdecydowanie pozytywnym świetle: jako ambitio uwznioślona przez wiarę w
Boga - najwyższe dobro, które wzmacnia motywację i oferuje nadprzyrodzone środki124.
Motyw postaci wspinającej się, by sięgnąć po nagrodę należy uznać za przypadek od-
wołania się do zasobu symboli zrozumiałych dla wszystkich. Wdrapywanie się na słup
posmarowany mydłem, łojem czy maścią, aby zdjąć flaszkę trunku, ubranie lub pieniądze,
120 Cytaty: G. KNAPSKI, Thesauri polono-latino graeci [...], Kraków 1632; M. REJ, Zwierciadło; J. MĄCZYŃSKI,
Lexicon latino-polonicum [...], Królewiec 1564; A. M. FREDRO, Przysłowia [...], Paryż [1867; I ed. 1658, po łacinie];
F. A. BIRKOWSKI, Kazania [...], Kraków 1628; P. KOCHANOWSKI, Goffred abo Jeruzalem wyzwolona... [1618] -
cytaty za: Nowa księga przysłów polskich, red. J. Krzyżanowski, t. I, III, Warszawa 1969, 1972, passim. Pozostałe: J.
KOCHANOWSKI, Satyr ...; W. POTOCKI, Sielanka (za: P. HERTZ, W. KOPALIŃSKI, Księga cytatów z polskiej
literatury pięknej od XIVdo XX wieku, Warszawa 1975, passim). - BOISSARD, op. cit., nr VIII; BOCCHI, op. cit.,
s. XC-XCI: impreza Octavio Farnese.
121 Pełny tekst komentarza i przekład: BANACH, op. cit., s. 28, 155.
122 Co do wychowania oraz wysokiego poziomu wykształcenia, zdolności i intelektu Władysława IV, por. np. K. TAR-
GOSZ, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646-1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, War-
szawa 1975, s. 54-55; MACISZEWSKI, op. cit. s. 11-13.
123 Zob. np. N. NIPARKO, Ad Maiorem Dei Gloriam, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1989, szp. 89; Thesau-
rus..., s. 12-13.
124 F. GRENIUK, Ambicja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1989, szp. 405.
nieszczęścia, przygody albo Cnota trudności się nie lęka i w przeciwnościach nie stęka.
A zatem, według Reja: Wfortunnych czasiech cnota się więc niszczy, / Ale w przeciwnych
najjaśniej się błyszczy, co bardziej lakonicznie formułował Mączyński: Cnota i w ciemno-
ściach świeci. Wszyscy wiedzieli, że cnota w czynieniu zawisła (Fredro), że Virtutis um-
bra gloria (Bocchi) czyli jako cień idzie za człowiekiem, tak sława za pracą i cnotą
(Birkowski), a równocześnie, inaczej mówiąc cnota sławą się płaci (J. Kochanowski),
przy czym nie w miękkim pierzu sława ma mieszkanie (P. Kochanowski). Całość kwitował
Potocki: Wszystkim droga otwarta i gościniec bity, / Nie wszyscy mają sławy apetyty./
Próżno pieką piecucha leniwego zgagi, / Próżny sławy apetyt, kiedy bez odwagi120. Słowa
Potockiego, jak widać, w lapidarnej formie oddają istotę programu obu dewiz Władysła-
wa - związku cnoty ze sławą z uwzględnieniem „apetytu sławy", który jest przecież ni-
czym innym, jak cupido gloriae.
Istotną różnicę między dewizą Jagiellona a Wazy, tj. Władysława II, króla Czech
i Węgier a Władysława IV, stanowi hierogram IHS, promieniejący wśród obłoków, ponad
trofeami na szczycie obelisku. Jego znaczenie zostało objaśnione w komentarzu na przy-
woływanym portrecie królewicza z 1625 r.: magni nil agis absque DEO. /At, si Signa [!]
sub HOC moveas; / [...] non ulla, Coronis, / Ardua vel Palmis te prohibere queunt (nic
wielkiego nie zdziałasz bez Boga, natomiast jeśli ruszysz w drogę pod tym znakiem, żad-
ne stromizny wzbronić ci wieńców i palm nie zdołają)121. A zatem mamy tu klasyczny
wykład symboliki hierogramu - zapewnienia, iż In Hoc Signo (vinces), z ewidentnym
wskazaniem, że Wszystko mogę w tym, który mię umacnia (Flp. 4,13). Hierogram, jak
wiadomo, był szczególnie rozpowszechniany przez jezuitów - wychowawców królewi-
cza122. Przydanie owej świętej cyfry być może należy łączyć z jezuickim naczelnym ha-
słem Ad Maiorem Dei Gloriam (często występującym jako skrót A.M.D.G.), niezwykle
popularnym w czasach wazowskich123. Wyraźnie widać to w dewizie typu rex. Obelisk
zwieńczony już tylko hierogramem kojarzy się z pomnikiem Chwały Bożej, w imię której
pomnożenia dokonał zwycięskiego czynu Władysław, wczoraj królewicz - dziś król.
Dzięki wątkowi spod znaku IHS żądza sławy, pragnienie uznania i zaszczytu ukazane
zostały w zdecydowanie pozytywnym świetle: jako ambitio uwznioślona przez wiarę w
Boga - najwyższe dobro, które wzmacnia motywację i oferuje nadprzyrodzone środki124.
Motyw postaci wspinającej się, by sięgnąć po nagrodę należy uznać za przypadek od-
wołania się do zasobu symboli zrozumiałych dla wszystkich. Wdrapywanie się na słup
posmarowany mydłem, łojem czy maścią, aby zdjąć flaszkę trunku, ubranie lub pieniądze,
120 Cytaty: G. KNAPSKI, Thesauri polono-latino graeci [...], Kraków 1632; M. REJ, Zwierciadło; J. MĄCZYŃSKI,
Lexicon latino-polonicum [...], Królewiec 1564; A. M. FREDRO, Przysłowia [...], Paryż [1867; I ed. 1658, po łacinie];
F. A. BIRKOWSKI, Kazania [...], Kraków 1628; P. KOCHANOWSKI, Goffred abo Jeruzalem wyzwolona... [1618] -
cytaty za: Nowa księga przysłów polskich, red. J. Krzyżanowski, t. I, III, Warszawa 1969, 1972, passim. Pozostałe: J.
KOCHANOWSKI, Satyr ...; W. POTOCKI, Sielanka (za: P. HERTZ, W. KOPALIŃSKI, Księga cytatów z polskiej
literatury pięknej od XIVdo XX wieku, Warszawa 1975, passim). - BOISSARD, op. cit., nr VIII; BOCCHI, op. cit.,
s. XC-XCI: impreza Octavio Farnese.
121 Pełny tekst komentarza i przekład: BANACH, op. cit., s. 28, 155.
122 Co do wychowania oraz wysokiego poziomu wykształcenia, zdolności i intelektu Władysława IV, por. np. K. TAR-
GOSZ, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646-1667). Z dziejów polsko-francuskich stosunków naukowych, War-
szawa 1975, s. 54-55; MACISZEWSKI, op. cit. s. 11-13.
123 Zob. np. N. NIPARKO, Ad Maiorem Dei Gloriam, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1989, szp. 89; Thesau-
rus..., s. 12-13.
124 F. GRENIUK, Ambicja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1989, szp. 405.