DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Pokora, Jakub: Wazowskie enigmata: wieńce Zygmunta i obeliski Władysława oraz kłódka Jana Kazimierza
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0036
30
Jakub Pokora
drugiego wydania z 1642 r. dzieła Diego Saavedry, bardzo popularnego w XVII-XVIII w.:
zbrojny mąż depcząc smoka, prowadzony przez Herkulesa, kroczy wśród szpaleru Cnót
na wysoką skałę, gdzie stoi Tempłum Honoris, na fasadzie z inskrypcją SIC ITVR AD
ASTRA, przytaczaną już przy omawianiu imprezy princeps"3.
Twierdzi się, że dewizę rex można uznać za osobistą wersję Władysława IV, zaczerp-
niętąz symboliki obelisku jako chwały książęcej. Przywołuje się zamieszczony przez Ripę
znany emblemat GLORIA DE' PRINCIPI, z młodą kobietą w koronie lub diademie, stoją-
cą przy równym jej wysokością obelisku, który obejmuje lewą ręką114. Ale analogie są
odległe, bo sprowadzają się do motywu postaci ustawionej przy piramidzie i niczego wię-
cej. W dodatku, jak wynika z komentarza Ripy, chwała jest tu symbolem hojności wład-
ców wznoszących okazałe, wielkie gmachy (jak piramidy - J.P.) 115, a więc nie ma
żadnego związku z cnotąjako VIRTVS, ale jedynie jako MAGNIFICENTIA. Bliższe po-
dobieństwa znajdujemy w emblemacie AMOUR DE RENOMME, w ikonie którego
uskrzydlony chłopczyk ma trzy wieńce - laurowy na głowie, a w rękach dębowy i blanko-
wy (corona muralis). A więc, znów natrafiamy na AMOR GLORIAE z atrybutem w po-
staci corona triplex".
Jeśli chodzi o lemmat HONOR VIRTVTIS PRAEMIVM, którego źródło (św. Tomasz:
2.2 q. 129 art. 4) wskazał Mariusz Karpowicz117, to według mego rozeznania najbliższą
analogię stanowi dlań PRAEMIVM VIRTVTIS HONOS. Rzecz dotyczy emblematu u
Boissarda z 1593 r. gdzie przedstawiono imperatora na tronie, wieńczonego przez Famę,
podczas gdy Victoria (?) wręcza mu gałązkę palmową118. Jeszcze w końcu XVIII w. spo-
tykamy tę samą personifikację. Tym razem tylko z jednym wieńcem (laurowym w rękach)
i porzuconym na ziemi kołczanem. Tak omawiany temat ikonograficzny wykorzystała
Elisabeth Vigće-Lebrun, malując w 1789 r. słynny w Europie portret jedenastoletniego
Henryka Lubomirskiego. Sama nadała mu tytuł Amour de la Gloire, który w opracowa-
niach historyków sztuki bezzasadnie bywa zmieniany na Geniusza Sławy lub Geniusza
Sławy i Miłości. Przy czym należy pamiętać, że w ikonografii władzy obecny jest temat
GLORIA VIRTVTIS PRAEMIVM, co najczęściej odnosi się do korony - symbolu cnoty
uwieńczonej, tj. nagrodzonej119.
Przewodni wątek obu dewiz władysławowskich jest stale obecny w etyce i dydaktyce.
Bez szerszego omawiania zasygnalizujmy kilka przykładów w zasadzie ograniczonych do
czasów wazowskich. Zacznijmy od Knapskiego, którego słowa z 1632 r. mogłyby posłu-
żyć za komentarz do imprezy typu princeps, a brzmią one: Cnoty płac: przeciwność,
113 D. SAAVEDRA, Idea Principis Christiano-Politici [...], Milano 1642 (zob. AUGUSTYNIAK, op. cit., il. 3 na
s. nlb.). Dowodem nadzwyczajnej poczytności dzieła jest 35 różnojęzycznych wydań od 1640 (I ed.) do 1748 r.
w Bibliotece Uniwersytetu w Glasgow (informację uzyskałem za sprawą mgr Tadeusza Zadrożnego, któremu serdecznie
dziękuję).
114 STAHR, op. cit., s. 105-107, il. 68 na s. 107.
115 Por. np. C. RIPA, Ikonologia, przełożył I. Kania, Kraków 1998, s. 19.
116 Emblemat w:: J. de BIE, Iconologie [...], Paris MDCXXXXIII, p. II, s. 107. Tak samo opisana Miłość chwały (Amor
Gloriae) w: A. OSIŃSKI, Słownik mitologiczny, t. I, Warszawa 1806, s. 147.
117 M. KARPOWICZ, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970, s. 116. - Nb. sentencja, ze wskazaniem źródła,
przytoczona przy personifikacji Zaszczytu w: RIPA, op. cit., s. 210.
118 J. J. BOISSARD, Emblematum liber [...], Francofurti ad Moenum MDXCIII, nr VII.
119 Błędne tytuły portretu np. w: W. WRÓBLEWSKA, Portret dziecka w okresie Oświecenia w Polsce, „Rocznik Mu-
zeum Narodowego w Warszawie" XIII, 2 (1969), s. 63-66, il. 4 na s. 65; T. GRZYBKOWSKA, Rzeźba Lubomirskiego
dłuta Antonia Canovy w Łańcucie, „Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie" VII (1992), s. 155; POKO-
RA, Obraz..., s. 62, 81.
Jakub Pokora
drugiego wydania z 1642 r. dzieła Diego Saavedry, bardzo popularnego w XVII-XVIII w.:
zbrojny mąż depcząc smoka, prowadzony przez Herkulesa, kroczy wśród szpaleru Cnót
na wysoką skałę, gdzie stoi Tempłum Honoris, na fasadzie z inskrypcją SIC ITVR AD
ASTRA, przytaczaną już przy omawianiu imprezy princeps"3.
Twierdzi się, że dewizę rex można uznać za osobistą wersję Władysława IV, zaczerp-
niętąz symboliki obelisku jako chwały książęcej. Przywołuje się zamieszczony przez Ripę
znany emblemat GLORIA DE' PRINCIPI, z młodą kobietą w koronie lub diademie, stoją-
cą przy równym jej wysokością obelisku, który obejmuje lewą ręką114. Ale analogie są
odległe, bo sprowadzają się do motywu postaci ustawionej przy piramidzie i niczego wię-
cej. W dodatku, jak wynika z komentarza Ripy, chwała jest tu symbolem hojności wład-
ców wznoszących okazałe, wielkie gmachy (jak piramidy - J.P.) 115, a więc nie ma
żadnego związku z cnotąjako VIRTVS, ale jedynie jako MAGNIFICENTIA. Bliższe po-
dobieństwa znajdujemy w emblemacie AMOUR DE RENOMME, w ikonie którego
uskrzydlony chłopczyk ma trzy wieńce - laurowy na głowie, a w rękach dębowy i blanko-
wy (corona muralis). A więc, znów natrafiamy na AMOR GLORIAE z atrybutem w po-
staci corona triplex".
Jeśli chodzi o lemmat HONOR VIRTVTIS PRAEMIVM, którego źródło (św. Tomasz:
2.2 q. 129 art. 4) wskazał Mariusz Karpowicz117, to według mego rozeznania najbliższą
analogię stanowi dlań PRAEMIVM VIRTVTIS HONOS. Rzecz dotyczy emblematu u
Boissarda z 1593 r. gdzie przedstawiono imperatora na tronie, wieńczonego przez Famę,
podczas gdy Victoria (?) wręcza mu gałązkę palmową118. Jeszcze w końcu XVIII w. spo-
tykamy tę samą personifikację. Tym razem tylko z jednym wieńcem (laurowym w rękach)
i porzuconym na ziemi kołczanem. Tak omawiany temat ikonograficzny wykorzystała
Elisabeth Vigće-Lebrun, malując w 1789 r. słynny w Europie portret jedenastoletniego
Henryka Lubomirskiego. Sama nadała mu tytuł Amour de la Gloire, który w opracowa-
niach historyków sztuki bezzasadnie bywa zmieniany na Geniusza Sławy lub Geniusza
Sławy i Miłości. Przy czym należy pamiętać, że w ikonografii władzy obecny jest temat
GLORIA VIRTVTIS PRAEMIVM, co najczęściej odnosi się do korony - symbolu cnoty
uwieńczonej, tj. nagrodzonej119.
Przewodni wątek obu dewiz władysławowskich jest stale obecny w etyce i dydaktyce.
Bez szerszego omawiania zasygnalizujmy kilka przykładów w zasadzie ograniczonych do
czasów wazowskich. Zacznijmy od Knapskiego, którego słowa z 1632 r. mogłyby posłu-
żyć za komentarz do imprezy typu princeps, a brzmią one: Cnoty płac: przeciwność,
113 D. SAAVEDRA, Idea Principis Christiano-Politici [...], Milano 1642 (zob. AUGUSTYNIAK, op. cit., il. 3 na
s. nlb.). Dowodem nadzwyczajnej poczytności dzieła jest 35 różnojęzycznych wydań od 1640 (I ed.) do 1748 r.
w Bibliotece Uniwersytetu w Glasgow (informację uzyskałem za sprawą mgr Tadeusza Zadrożnego, któremu serdecznie
dziękuję).
114 STAHR, op. cit., s. 105-107, il. 68 na s. 107.
115 Por. np. C. RIPA, Ikonologia, przełożył I. Kania, Kraków 1998, s. 19.
116 Emblemat w:: J. de BIE, Iconologie [...], Paris MDCXXXXIII, p. II, s. 107. Tak samo opisana Miłość chwały (Amor
Gloriae) w: A. OSIŃSKI, Słownik mitologiczny, t. I, Warszawa 1806, s. 147.
117 M. KARPOWICZ, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1970, s. 116. - Nb. sentencja, ze wskazaniem źródła,
przytoczona przy personifikacji Zaszczytu w: RIPA, op. cit., s. 210.
118 J. J. BOISSARD, Emblematum liber [...], Francofurti ad Moenum MDXCIII, nr VII.
119 Błędne tytuły portretu np. w: W. WRÓBLEWSKA, Portret dziecka w okresie Oświecenia w Polsce, „Rocznik Mu-
zeum Narodowego w Warszawie" XIII, 2 (1969), s. 63-66, il. 4 na s. 65; T. GRZYBKOWSKA, Rzeźba Lubomirskiego
dłuta Antonia Canovy w Łańcucie, „Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie" VII (1992), s. 155; POKO-
RA, Obraz..., s. 62, 81.