DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kębłowski, Janusz: Uwagi na marginesie książki Hansa Körnera o pomnikach nagrobnych w dobie Średniowiecza
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0163
Recenzje
157
różnicy wieku w chwili ich śmierci. Zapewne róż-
norodność przedstawień nagrobkowych, a zwłasz-
cza odmiennych stanów psychicznych była wyrazem
odmiennych stanowisk teologicznych. Polaryzacja
tych stanowisk, szczególnie w dziedzinie eschatolo-
gii, jest zjawiskiem znanym w owym czasu. Na mar-
ginesie dodajmy, że wyrażenie „śmiertelny sen"
(Todesschlaf) ma w XI-XIV w. najpewniej sens me-
taforyczny, w przeciwieństwie do filozoficznego w
dobie manierystycznego neoplatonizmu, zjego wia-
rą w odłączanie się duszy od ciała w stanie snu. Na
średniowiecznych nagrobkach właściwą alternatywą
przedstawienia zmarłego jako żywego jest stan
śmierci, a nie stan uśpienia.
Obok przedstawień idealizowanych występowały
też, zwłaszcza na terenie Italii, i to stosunkowo wcze-
śnie, przedstawienia skrajnie naturalistyczne. Kórner
szczegółowo omawia takie przypadki: pojawienie się
w nagrobku papieża Klemensa IV (zm. 1268) i w kil-
ku innych nagrobkach w Viterbo werystycznego
wręcz przedstawienia stanu śmierci (s. 120 i nn.).
Przyczyn tego upatruje autor w szczególnej konstela-
cji idei teologicznych, związanych z ówczesną dys-
kusją eschatologiczną, podkreśla przy tym znaczenie
Tomasza z Akwinu, a przede wszystkim wpływ Wil-
helma Duranda, blisko związanego z Klemensem IV
z racji zajmowanych stanowisk w Kurii Rzymskiej,
autora dzieła Rationale Divinorum Officiorum
(1286), na podstawie którego ukształtowała się po-
grzebowa liturgia, a w szczególności odprawianie
missaepro defunctis wraz z udzielaniem absolutionis
ultimae w obecności wystawionych zwłok. Powstanie
posągu nagrobnego papieża poprzedziło zapewne
studium jego zwłok. Nie bez znaczenia był także ota-
czający go kult świętości, nakazujący wiernym trak-
towanie jego zwłok jako relikwii. Nie jest to jednak
regułą, w wielu innych przypadkach nagrobków świę-
tych nie stwierdzamy podobnie werystycznego przed-
stawienia. Kórner przypisuje szczególne znaczenie
upowszechniającemu się zwyczajowi odprawiania
missae pro defunctis presente cadavere (s. 124 i nn.):
werystyczny posąg nagrobny miałby zastępować
zwłoki przy późniejszych, powtarzanych nabożeń-
stwach. Jak się jednak wydaje funkcje pierwotnego
nabożeństwa, z którym łączyło się zwykle w owym
czasie udzielanie pośmiertnej absolucji, różniły się od
funkcji późniejszych rocznicowych nabożeństw ko-
memoratywnych, które już nie wymagały obecności
zwłok i odprawiane były także przy pomnikach nie
mieszczących śmiertelnych szczątków. Posąg nagrob-
ny reprezentował niejako osobę zmarłego, zwłaszcza
przy wypowiadaniu pewnych tekstów liturgicznych,
8 R. HAMANN, Die Plastik der Elisabethkirche zu Mar-
burg und ihre kunstlerische Nachfolge, w: R. HAMANN,
K. WILHELM-KASTNER, Die Elisabethkirche zu Mar-
ale znany nam obszerny materiał zabytkowy dowo-
dzi, że nie wymagało to obrazu werystycznego. Nie-
wątpliwy weryzm w analizowanych przez Kórnera
nagrobkach włoskich łączył się z ograniczeniem sym-
boliki przedstawienia, z wysunięciem na plan pierw-
szy faktu śmierci i związanej z tym liturgii, z redukcją
treści retrospektywnych i prospektywnych. Ale nawet
przy takim założeniu powstają liczne wątpliwości:
odprawianie mszy żałobnych znane było od IV w.,
a w Rzymie od VIII w. W XIII w. nabożeństwo żałob-
ne przed pogrzebem, z wystawieniem zwłok, stało się
niemal regułą w całej Europie, a mimo to był to okres
wzmożonego idealizmu i symbolizmu w ujmowaniu
posągów nagrobkowych, w których aluzją do stanu
śmierci, do wystawienia zwłok itp. był często jeden
tylko rekwizyt - poduszka pod głową zmarłego. Moż-
na zatem sądzić, że przyczyny powstania werystycz-
nych posągów nagrobnych w Viterbo nie tylko nie
mają charakteru ogólniejszej prawidłowości, lecz są
związane ze szczególną, konkretną sytuacją, i to nie
tylko natury teologicznej czy liturgicznej.
Należy może przy tej okazji zwrócić uwagę na
zróżnicowanie czasowe poszczególnych wątków
treściowych w nagrobku. Przedstawienie zwłok po-
wiązane z pogrzebowym officium mieści się w dość
ściśle określonym przedziale czasu. Natomiast wąt-
ki i motywy odnoszące się do zasług zmarłego nale-
żą do przeszłości. Ważne dla spraw komemoracji
i wszelkiego rodzaju orędownictwa, pozostają aktu-
alne aż do Sądu Ostatecznego; mają więc charakter
retrospektywny, ale są znaczące także w perspekty-
wie pośmiertnych losów człowieka.
Dokładniejsza analiza przedstawień osób zebra-
nych przy zwłokach w omawianych przez Kórnera
nagrobkach pozwala zauważyć, że przedstawienia te
są często wynikiem kontaminacji rozmaitych wąt-
ków i najczęściej nie dają się sprowadzić do funkcji
ilustrowania jednego „wydarzenia" („Grabbild und
Totenmesse", s. 124 i nn.). Tak więc w pomniku
św. Hilarego w Poitiers (ok. 1150) ukazano zmarłego
w otwartym sarkofagu (obramionej płycie). Wśród
otaczających sarkofag postaci Richard Hamann wy-
różnił anioły, dwu biskupów i osoby świeckie. Jeden
z aniołów przyjmuje duszę świętego, miecz w ręce
drugiego miałby służyć do otwarcia piersi zmarłego
w celu uwolnienia duszy. Mamy więc do czynienia
z przedstawieniem wielowątkowym. Na znanym nam
z przekazu Gaignieres'a nagrobku biskupa Matitasa
de Bussy (zm. 1296) pojawia się dwóch biskupów
w charakterze orędowników; jednym z nich jest naj-
pewniej św. Dionizy, co oczywiście odbiera temu
przedstawieniu sens historycznej aktualności8.
burg und ihre kunstlerische Nachfolgen, Marburg a. L.
1929, s. 131, il. 175
157
różnicy wieku w chwili ich śmierci. Zapewne róż-
norodność przedstawień nagrobkowych, a zwłasz-
cza odmiennych stanów psychicznych była wyrazem
odmiennych stanowisk teologicznych. Polaryzacja
tych stanowisk, szczególnie w dziedzinie eschatolo-
gii, jest zjawiskiem znanym w owym czasu. Na mar-
ginesie dodajmy, że wyrażenie „śmiertelny sen"
(Todesschlaf) ma w XI-XIV w. najpewniej sens me-
taforyczny, w przeciwieństwie do filozoficznego w
dobie manierystycznego neoplatonizmu, zjego wia-
rą w odłączanie się duszy od ciała w stanie snu. Na
średniowiecznych nagrobkach właściwą alternatywą
przedstawienia zmarłego jako żywego jest stan
śmierci, a nie stan uśpienia.
Obok przedstawień idealizowanych występowały
też, zwłaszcza na terenie Italii, i to stosunkowo wcze-
śnie, przedstawienia skrajnie naturalistyczne. Kórner
szczegółowo omawia takie przypadki: pojawienie się
w nagrobku papieża Klemensa IV (zm. 1268) i w kil-
ku innych nagrobkach w Viterbo werystycznego
wręcz przedstawienia stanu śmierci (s. 120 i nn.).
Przyczyn tego upatruje autor w szczególnej konstela-
cji idei teologicznych, związanych z ówczesną dys-
kusją eschatologiczną, podkreśla przy tym znaczenie
Tomasza z Akwinu, a przede wszystkim wpływ Wil-
helma Duranda, blisko związanego z Klemensem IV
z racji zajmowanych stanowisk w Kurii Rzymskiej,
autora dzieła Rationale Divinorum Officiorum
(1286), na podstawie którego ukształtowała się po-
grzebowa liturgia, a w szczególności odprawianie
missaepro defunctis wraz z udzielaniem absolutionis
ultimae w obecności wystawionych zwłok. Powstanie
posągu nagrobnego papieża poprzedziło zapewne
studium jego zwłok. Nie bez znaczenia był także ota-
czający go kult świętości, nakazujący wiernym trak-
towanie jego zwłok jako relikwii. Nie jest to jednak
regułą, w wielu innych przypadkach nagrobków świę-
tych nie stwierdzamy podobnie werystycznego przed-
stawienia. Kórner przypisuje szczególne znaczenie
upowszechniającemu się zwyczajowi odprawiania
missae pro defunctis presente cadavere (s. 124 i nn.):
werystyczny posąg nagrobny miałby zastępować
zwłoki przy późniejszych, powtarzanych nabożeń-
stwach. Jak się jednak wydaje funkcje pierwotnego
nabożeństwa, z którym łączyło się zwykle w owym
czasie udzielanie pośmiertnej absolucji, różniły się od
funkcji późniejszych rocznicowych nabożeństw ko-
memoratywnych, które już nie wymagały obecności
zwłok i odprawiane były także przy pomnikach nie
mieszczących śmiertelnych szczątków. Posąg nagrob-
ny reprezentował niejako osobę zmarłego, zwłaszcza
przy wypowiadaniu pewnych tekstów liturgicznych,
8 R. HAMANN, Die Plastik der Elisabethkirche zu Mar-
burg und ihre kunstlerische Nachfolge, w: R. HAMANN,
K. WILHELM-KASTNER, Die Elisabethkirche zu Mar-
ale znany nam obszerny materiał zabytkowy dowo-
dzi, że nie wymagało to obrazu werystycznego. Nie-
wątpliwy weryzm w analizowanych przez Kórnera
nagrobkach włoskich łączył się z ograniczeniem sym-
boliki przedstawienia, z wysunięciem na plan pierw-
szy faktu śmierci i związanej z tym liturgii, z redukcją
treści retrospektywnych i prospektywnych. Ale nawet
przy takim założeniu powstają liczne wątpliwości:
odprawianie mszy żałobnych znane było od IV w.,
a w Rzymie od VIII w. W XIII w. nabożeństwo żałob-
ne przed pogrzebem, z wystawieniem zwłok, stało się
niemal regułą w całej Europie, a mimo to był to okres
wzmożonego idealizmu i symbolizmu w ujmowaniu
posągów nagrobkowych, w których aluzją do stanu
śmierci, do wystawienia zwłok itp. był często jeden
tylko rekwizyt - poduszka pod głową zmarłego. Moż-
na zatem sądzić, że przyczyny powstania werystycz-
nych posągów nagrobnych w Viterbo nie tylko nie
mają charakteru ogólniejszej prawidłowości, lecz są
związane ze szczególną, konkretną sytuacją, i to nie
tylko natury teologicznej czy liturgicznej.
Należy może przy tej okazji zwrócić uwagę na
zróżnicowanie czasowe poszczególnych wątków
treściowych w nagrobku. Przedstawienie zwłok po-
wiązane z pogrzebowym officium mieści się w dość
ściśle określonym przedziale czasu. Natomiast wąt-
ki i motywy odnoszące się do zasług zmarłego nale-
żą do przeszłości. Ważne dla spraw komemoracji
i wszelkiego rodzaju orędownictwa, pozostają aktu-
alne aż do Sądu Ostatecznego; mają więc charakter
retrospektywny, ale są znaczące także w perspekty-
wie pośmiertnych losów człowieka.
Dokładniejsza analiza przedstawień osób zebra-
nych przy zwłokach w omawianych przez Kórnera
nagrobkach pozwala zauważyć, że przedstawienia te
są często wynikiem kontaminacji rozmaitych wąt-
ków i najczęściej nie dają się sprowadzić do funkcji
ilustrowania jednego „wydarzenia" („Grabbild und
Totenmesse", s. 124 i nn.). Tak więc w pomniku
św. Hilarego w Poitiers (ok. 1150) ukazano zmarłego
w otwartym sarkofagu (obramionej płycie). Wśród
otaczających sarkofag postaci Richard Hamann wy-
różnił anioły, dwu biskupów i osoby świeckie. Jeden
z aniołów przyjmuje duszę świętego, miecz w ręce
drugiego miałby służyć do otwarcia piersi zmarłego
w celu uwolnienia duszy. Mamy więc do czynienia
z przedstawieniem wielowątkowym. Na znanym nam
z przekazu Gaignieres'a nagrobku biskupa Matitasa
de Bussy (zm. 1296) pojawia się dwóch biskupów
w charakterze orędowników; jednym z nich jest naj-
pewniej św. Dionizy, co oczywiście odbiera temu
przedstawieniu sens historycznej aktualności8.
burg und ihre kunstlerische Nachfolgen, Marburg a. L.
1929, s. 131, il. 175