DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Świtek, Gabriela: Ut pictura hortus. Przejawy kultury estetycznej w sztuce ogrodowej XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0291
Ut PICTURA HORTUS. PRZEJAWY KULTURY ESTETYCZNEJ W SZTUCE OGRODOWEJ XVIII WIEKU
281
różnych stylów, epok i regionów, przejaw wczesnego historyzmu w kontekście prywatne-
go ogrodu. Do popularyzacji różnych typów fabriques przyczyniły się liczne publikacje,
które często zawierały, obok planów i rycin ogrodów europejskich, swoisty katalog form
architektonicznych; na poszczególnych planszach przedstawiano chińskie, gotyckie czy
klasyczne pawilony do skopiowania w nowo projektowanych ogrodach15.
Termin fabrique pojawił się już w początkach XVIII w. i pierwotnie odnosił się do
malarstwa16. Świątynie, ruiny, obeliski to elementy kompozycji malarskiej związane
z XVII-wiecznymi typami malarskiego krajobrazu, „heroicznego", „pastoralnego" czy też
„rustykalnego". Zróżnicowanie scen malarskich krajobrazów wywodzi się z renesanso-
wych traktatów architektonicznych Lomazza i Serlia, którzy przystosowują witruwiański
schemat trzech typów scen: tragicznej, komicznej i satyrycznej do potrzeb innych dzie-
dzin sztuki. W traktacie o malarstwie Roger de Piles sugeruje, że malarz powinien stoso-
wać odpowiednie budynki do poszczególnych scen malarskich. Świątynie, piramidy czy
ołtarze przynależą stylowi heroicznemu, podczas gdy tarasy zieleni, skały czy ruiny są
stosowne dla stylu rustykalnego17.
Dopiero w 2. połowie XVIII w. termin fabrique oznaczał budynki wzniesione w ogro-
dzie, jednak malarski rodowód tego terminu nie pozostał bez wpływu na ówczesną teorię
i praktykę sztuki ogrodowej. Zanim teoretyczne rozważania o malowniczości przybrały
na sile, ogrody były projektowane na wzór obrazów. Przykładem jest ogród angielski
w Stourhead, pełen ikonograficznych aluzji do Eneidy Wergiliusza18. Ścieżka wokół je-
ziora, zejście do groty i inne sceny ogrodu mają symulować wędrówkę Eneasza. Widok
jednej zfabrique, Panteonu, to prawie dosłowny cytat z obrazu Claude Lorraine'a przed-
stawiającego widok Delos z postacią Eneasza. Inna budowla w ogrodzie Stourhead, Świą-
tynia Apolla, jest architektonicznym cytatem, zaczerpniętym z popularnej wówczas
publikacji Roberta Wooda i Jamesa Dawkinsa, The Ruins ofBalbec otherwise Heliopolis
in Coelosyria wydanej w 1757 r.
Fabrique jako nowy rodzaj architektury podlega więc zasadzie malowniczości sformu-
łowanej nieco później przez Price'a. Studiując obrazy „udoskonalamy" pejzaż naturalny.
Rodzaj i liczba budowli ogrodowych pozwalają na zróżnicowanie typów ogrodów, nieza-
leżnie od zawiłych typologii proponowanych przez XVIII- i XIX-wiecznych teoretyków,
którzy często łączyli elementy angielskich teorii asocjacji z francuskim pojęciem charak-
teru w architekturze. Polaryzacja typu ogrodu „naturalnego" i „sztucznego" uwidoczniła
sięjuż w drugim pokoleniu architektów ogrodów angielskich. Podczas gdy projekty Wil-
liama Chambersa odznaczały się zdominowaniem natury przez dużą liczbę budowli,
współczesny mu Lancelot „Capability" Brown eliminował budynki do minimum, skupia-
jąc się przede wszystkim na „fabrykacji dzikości natury". Sztuka fabriques pozwala rów-
nież na odróżnienie nieregularnego ogrodu angielskiego od francuskiego. Ogrody
angielskie, nawet Stowe czy Kew, zachowują równowagę pomiędzy architekturą a naturą,
15 Por.: J. C. KRAFFT, Plans des plus beauxjardins pittoresques de France, d'Angleterre et d'Allemagne..., Paris 1809;
THOUIN, Plans raisonnes de toutes les especes de jardins, Paris 1819-1820.
16 Por.: M. MOSSER, Fabrique, [w:] The Oxford Companion to Gardens, red. G. Jellicoe, S. Jellicoe. Oxford, New
York 1986, s. 182; M. MOSSER, Paradox in the Garden: A Brief Account of Fabriques, [w:] The History of Garden
Design, red. M. Mosser, G. Teyssot. London 1991, s. 263-280.
17 R. DE PILES, The Principles of Painting, London 1743, s. 124-126.
18 Por.: K. WOODBRIDGE, Landscape and Antiquity: Aspects of English Culture at Stourhead 1718 to 1838, Oxford
1970, s. 31-37.
281
różnych stylów, epok i regionów, przejaw wczesnego historyzmu w kontekście prywatne-
go ogrodu. Do popularyzacji różnych typów fabriques przyczyniły się liczne publikacje,
które często zawierały, obok planów i rycin ogrodów europejskich, swoisty katalog form
architektonicznych; na poszczególnych planszach przedstawiano chińskie, gotyckie czy
klasyczne pawilony do skopiowania w nowo projektowanych ogrodach15.
Termin fabrique pojawił się już w początkach XVIII w. i pierwotnie odnosił się do
malarstwa16. Świątynie, ruiny, obeliski to elementy kompozycji malarskiej związane
z XVII-wiecznymi typami malarskiego krajobrazu, „heroicznego", „pastoralnego" czy też
„rustykalnego". Zróżnicowanie scen malarskich krajobrazów wywodzi się z renesanso-
wych traktatów architektonicznych Lomazza i Serlia, którzy przystosowują witruwiański
schemat trzech typów scen: tragicznej, komicznej i satyrycznej do potrzeb innych dzie-
dzin sztuki. W traktacie o malarstwie Roger de Piles sugeruje, że malarz powinien stoso-
wać odpowiednie budynki do poszczególnych scen malarskich. Świątynie, piramidy czy
ołtarze przynależą stylowi heroicznemu, podczas gdy tarasy zieleni, skały czy ruiny są
stosowne dla stylu rustykalnego17.
Dopiero w 2. połowie XVIII w. termin fabrique oznaczał budynki wzniesione w ogro-
dzie, jednak malarski rodowód tego terminu nie pozostał bez wpływu na ówczesną teorię
i praktykę sztuki ogrodowej. Zanim teoretyczne rozważania o malowniczości przybrały
na sile, ogrody były projektowane na wzór obrazów. Przykładem jest ogród angielski
w Stourhead, pełen ikonograficznych aluzji do Eneidy Wergiliusza18. Ścieżka wokół je-
ziora, zejście do groty i inne sceny ogrodu mają symulować wędrówkę Eneasza. Widok
jednej zfabrique, Panteonu, to prawie dosłowny cytat z obrazu Claude Lorraine'a przed-
stawiającego widok Delos z postacią Eneasza. Inna budowla w ogrodzie Stourhead, Świą-
tynia Apolla, jest architektonicznym cytatem, zaczerpniętym z popularnej wówczas
publikacji Roberta Wooda i Jamesa Dawkinsa, The Ruins ofBalbec otherwise Heliopolis
in Coelosyria wydanej w 1757 r.
Fabrique jako nowy rodzaj architektury podlega więc zasadzie malowniczości sformu-
łowanej nieco później przez Price'a. Studiując obrazy „udoskonalamy" pejzaż naturalny.
Rodzaj i liczba budowli ogrodowych pozwalają na zróżnicowanie typów ogrodów, nieza-
leżnie od zawiłych typologii proponowanych przez XVIII- i XIX-wiecznych teoretyków,
którzy często łączyli elementy angielskich teorii asocjacji z francuskim pojęciem charak-
teru w architekturze. Polaryzacja typu ogrodu „naturalnego" i „sztucznego" uwidoczniła
sięjuż w drugim pokoleniu architektów ogrodów angielskich. Podczas gdy projekty Wil-
liama Chambersa odznaczały się zdominowaniem natury przez dużą liczbę budowli,
współczesny mu Lancelot „Capability" Brown eliminował budynki do minimum, skupia-
jąc się przede wszystkim na „fabrykacji dzikości natury". Sztuka fabriques pozwala rów-
nież na odróżnienie nieregularnego ogrodu angielskiego od francuskiego. Ogrody
angielskie, nawet Stowe czy Kew, zachowują równowagę pomiędzy architekturą a naturą,
15 Por.: J. C. KRAFFT, Plans des plus beauxjardins pittoresques de France, d'Angleterre et d'Allemagne..., Paris 1809;
THOUIN, Plans raisonnes de toutes les especes de jardins, Paris 1819-1820.
16 Por.: M. MOSSER, Fabrique, [w:] The Oxford Companion to Gardens, red. G. Jellicoe, S. Jellicoe. Oxford, New
York 1986, s. 182; M. MOSSER, Paradox in the Garden: A Brief Account of Fabriques, [w:] The History of Garden
Design, red. M. Mosser, G. Teyssot. London 1991, s. 263-280.
17 R. DE PILES, The Principles of Painting, London 1743, s. 124-126.
18 Por.: K. WOODBRIDGE, Landscape and Antiquity: Aspects of English Culture at Stourhead 1718 to 1838, Oxford
1970, s. 31-37.