DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Świtek, Gabriela: Ut pictura hortus. Przejawy kultury estetycznej w sztuce ogrodowej XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0297
Ut PICTURA HORTUS. PRZEJAWY KULTURY ESTETYCZNEJ W SZTUCE OGRODOWEJ XVIII WIEKU
287
Nowinki optyczne raczej nie były obce Carmontelle'owi. Miniaturowe widoki ogrodu
Monceau i innych ogrodów paryskich, namalowane na płytkach przepuszczających świa-
tło, umieścił podobno w optycznym pudełku, zbudowanym na wzór XVII-wiecznych pu-
dełek katoptrycznych25. Opisane przez Johannisa Zahna (Oculus Artificialis, 1686)
ośmiokątne pudełka z lusterkami ustawionymi pod kątem 60 stopni zawierały między
innymi widoki ogrodów czy przykłady architektury historycznej, piramidy, wieże, pałace,
a całe urządzenie umieszczone było na obrotowym postumencie. Widz mógł odbyć zmi-
niaturyzowaną podróż po ogrodach, a nawet dookoła świata.
Grand Tour w ogrodzie
Nieregularność planu ogrodu Monceau oraz różnorodność fabriques wskazują na
zbieżność z koncepcją ogrodu angielsko-chińskiego Williama Chambersa, który dwukrot-
nie odwiedził Chiny i opublikował kilka dzieł propagujących założenia chińskiej archi-
tektury ogrodowej26. Podstawową, choć niejasną zasadą teorii ogrodów Chambersa była
„nieregularność" i „różnorodność". Te dwie kategorie odnosiły się zarówno do „bardziej
naturalnego krajobrazu", niegeometrycznego, nieregularnego, bardzo różnorodnego, bez
wyraźnego planu, jak też do ogrodu, w którym sztuka imitowała nieregularności natury.
Pojęcia „nieregularności" i „różnorodności" wywodzą się prawdopodobnie z dość swo-
bodnego tłumaczenia terminu sharawaggi (sharawadgi) wprowadzonego do europejskiej
refleksji o ogrodach przez Williama Temple'a (The Garden of Epicurus, 1685)27. Cham-
bers cenił Chińczyków za to, że natura jest dla nich wzorem, a ich celem jest naśladowa-
nie natury we wszystkich jej nieregularnościach. Chińscy ogrodnicy są jak „europejscy
malarze", wybierają z natury najpiękniejsze przedmioty, z których układają eleganckie
kompozycje28. Fascynacja chińską sztuką ogrodów w europejskiej praktyce ograniczała
się często do powierzchownego stosowania chinoiserie w formie pawilonów ogrodowych,
pagód, mostów czy wystrojów wnętrz. Jak zauważa Hugh Honour, ogrody angielskie„wię-
cej zawdzięczają krajobrazom Salvatora Rosy czy Claude'a niż kunsztownym scenom
z Yiian Ming Yuan, krajobrazowego parku wokół Pałacu Cesarskiego w Pekinie", które-
go ilustracje dotarły do Europy dopiero w latach 60. XVIII w.29
Różnorodne „obrazy" Monceau dają się grupować według tematów typowych dla ogro-
dów lat 80. i 90. XVIII w. Młyn, wiatrak holenderski, farma czy wyspa owiec to „obrazy
rustykalne". Ruiny świątyni Marsa, naumachia, las grobów oraz okrągły monopteros
z białego marmuru to „obrazy" nawiązujące do architektury starożytnego Egiptu, Grecji
i Rzymu. „Obrazy orientalne": minaret, namioty tatarski i tureckie, chiński most i jeu
de bague, wprowadzają widza w świat historycznej architektury Islamu i Chin. Różnorod-
ność fabriques w ogrodzie Monceau wskazuje na złożony proces migracji stylów
historycznych inspirowanych literaturą podróżniczą, traktatami archeologicznymi,
25 Por.: J. BALTRUŚAITIS, Gardens and Lands oflllusion, [w:] id., Aberrations, tłum. R. Miller. Cambridge, Massa-
chusetts, London 1989, s. 138 i 177.
26 On the Art ofLaying Out Gardens Among the Chinese (1757); Plans, Elevations, Sections, and Perspective Views of
the Garden and Buildings at Kew in Surry (1763); A Dissertation on Oriental Gardening (1772).
27 Por.: S. LANG, N. PEVSNER, Sir William Tempie and Sharawaggi, „Architectural Review" 1949 (December), vol.
106, nr 636, s. 391-393.
28 W. CHAMBERS, Designs of Chinese Buildings, Furniture, Dresses, Machines, and Utensils, 1757, [w:] The Genius
of the Place ... , s. 283-284.
29 H. HONOUR, Chinoiserie. The Vision of Cathay, London 1961, s. 143.
287
Nowinki optyczne raczej nie były obce Carmontelle'owi. Miniaturowe widoki ogrodu
Monceau i innych ogrodów paryskich, namalowane na płytkach przepuszczających świa-
tło, umieścił podobno w optycznym pudełku, zbudowanym na wzór XVII-wiecznych pu-
dełek katoptrycznych25. Opisane przez Johannisa Zahna (Oculus Artificialis, 1686)
ośmiokątne pudełka z lusterkami ustawionymi pod kątem 60 stopni zawierały między
innymi widoki ogrodów czy przykłady architektury historycznej, piramidy, wieże, pałace,
a całe urządzenie umieszczone było na obrotowym postumencie. Widz mógł odbyć zmi-
niaturyzowaną podróż po ogrodach, a nawet dookoła świata.
Grand Tour w ogrodzie
Nieregularność planu ogrodu Monceau oraz różnorodność fabriques wskazują na
zbieżność z koncepcją ogrodu angielsko-chińskiego Williama Chambersa, który dwukrot-
nie odwiedził Chiny i opublikował kilka dzieł propagujących założenia chińskiej archi-
tektury ogrodowej26. Podstawową, choć niejasną zasadą teorii ogrodów Chambersa była
„nieregularność" i „różnorodność". Te dwie kategorie odnosiły się zarówno do „bardziej
naturalnego krajobrazu", niegeometrycznego, nieregularnego, bardzo różnorodnego, bez
wyraźnego planu, jak też do ogrodu, w którym sztuka imitowała nieregularności natury.
Pojęcia „nieregularności" i „różnorodności" wywodzą się prawdopodobnie z dość swo-
bodnego tłumaczenia terminu sharawaggi (sharawadgi) wprowadzonego do europejskiej
refleksji o ogrodach przez Williama Temple'a (The Garden of Epicurus, 1685)27. Cham-
bers cenił Chińczyków za to, że natura jest dla nich wzorem, a ich celem jest naśladowa-
nie natury we wszystkich jej nieregularnościach. Chińscy ogrodnicy są jak „europejscy
malarze", wybierają z natury najpiękniejsze przedmioty, z których układają eleganckie
kompozycje28. Fascynacja chińską sztuką ogrodów w europejskiej praktyce ograniczała
się często do powierzchownego stosowania chinoiserie w formie pawilonów ogrodowych,
pagód, mostów czy wystrojów wnętrz. Jak zauważa Hugh Honour, ogrody angielskie„wię-
cej zawdzięczają krajobrazom Salvatora Rosy czy Claude'a niż kunsztownym scenom
z Yiian Ming Yuan, krajobrazowego parku wokół Pałacu Cesarskiego w Pekinie", które-
go ilustracje dotarły do Europy dopiero w latach 60. XVIII w.29
Różnorodne „obrazy" Monceau dają się grupować według tematów typowych dla ogro-
dów lat 80. i 90. XVIII w. Młyn, wiatrak holenderski, farma czy wyspa owiec to „obrazy
rustykalne". Ruiny świątyni Marsa, naumachia, las grobów oraz okrągły monopteros
z białego marmuru to „obrazy" nawiązujące do architektury starożytnego Egiptu, Grecji
i Rzymu. „Obrazy orientalne": minaret, namioty tatarski i tureckie, chiński most i jeu
de bague, wprowadzają widza w świat historycznej architektury Islamu i Chin. Różnorod-
ność fabriques w ogrodzie Monceau wskazuje na złożony proces migracji stylów
historycznych inspirowanych literaturą podróżniczą, traktatami archeologicznymi,
25 Por.: J. BALTRUŚAITIS, Gardens and Lands oflllusion, [w:] id., Aberrations, tłum. R. Miller. Cambridge, Massa-
chusetts, London 1989, s. 138 i 177.
26 On the Art ofLaying Out Gardens Among the Chinese (1757); Plans, Elevations, Sections, and Perspective Views of
the Garden and Buildings at Kew in Surry (1763); A Dissertation on Oriental Gardening (1772).
27 Por.: S. LANG, N. PEVSNER, Sir William Tempie and Sharawaggi, „Architectural Review" 1949 (December), vol.
106, nr 636, s. 391-393.
28 W. CHAMBERS, Designs of Chinese Buildings, Furniture, Dresses, Machines, and Utensils, 1757, [w:] The Genius
of the Place ... , s. 283-284.
29 H. HONOUR, Chinoiserie. The Vision of Cathay, London 1961, s. 143.