DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Jurkowlaniec, Grażyna: [Rezension von: Jacek Dębicki, Zachodni portal katedry świętego Łazarza w Autun. Studium z historii sztuki i historii idei]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0366
356
Grażyna Jurkowlaniec
Pomijając drugorzędną w końcu kwestię, czy
rzeźbiarz miał na imię Gislebertus, trzeba mocno
podkreślić, że wątpliwe wydaje się odnoszenie sto-
sowanego przezeń typu postaci do współczesnych
nurtów w teologii. Tym bardziej, że teza o związ-
kach teologii ze sztukąjest w książce często powta-
rzana, nie została jednak głębiej rozważona.
Sprowadza się ona do stwierdzenia, że typ postaci
ludzkiej w rzeźbie ma odpowiadać wizji człowieka
w teologii. Jaki jednak byłby mechanizm tej relacji? W
tym miejscu należy skupić się na konstrukcji pracy.
Podkreślany przez Autora (s. 12) związek obu
części rozprawy budzi wątpliwości24. W części
pierwszej — Analiza źródeł ikonografii oraz źródeł
ideowych i artystycznych - dokonano interpretacji
programu treściowego poszczególnych partii porta-
lu, przedstawiono sylwetkę Honoriusza, a wreszcie
omówiono źródła stylu, to jest wystrój rzeźbiarski
kościołów Cluny III i w Vezelay. Wreszcie, w ostat-
nim podrozdziale, zatytułowanym W kręgu sacrum
- rzeźba metafizyczna i relacje z antropologią teolo-
giczną: stan badań i postulaty badawcze, wyrażono
przekonanie o silnym związku dekoracji portalu
i wypracowanej tam koncepcji figury ludzkiej z ów-
czesnymi nurtami teologicznymi. Należałoby zatem
oczekiwać, że udowodnieniu tej tezy powinny słu-
żyć dalsze partie wywodu, pomieszczone w części
drugiej, zatytułowanej Dwa nurty w chrześcijańskiej
antropologii teologicznej w pierwszej połowie XII
wieku i dwa typy wyobrażeń plastycznych człowie-
ka: Autun i Chartres. Tymczasem Autor najpierw
śledzi rozwój chrześcijańskiej antropologii od jej
źródeł w Starym Testamencie, przez pisarzy grec-
kich po św. Augustyna (Koncepcje człowieka w okre-
sie przedscholastycznym), a następnie przedstawia jej
rozwój od pism Boecjusza po Piotra Lombarda (An-
tropologia teologiczna w okresie przedscholastycz-
nym). Obszerne wypisy z licznych lektur prowadzą
do kilkuzdaniowej konkluzji, że zachwianą relację
między duchowością a cielesnością, jakiej dopatruje
się Autor w wyobrażeniach człowieka w Autun,
Michaud, B. Mora (ed), Paris 1997, s. 56-58 (kluczowy
fragment inskrypcji odczytano błędnie jako Gislebertus
mefecit; autorzy - świadomi wysuwanych wątpliwości -
uważająjednak, że w tym czasie tego rodzaju inskrypcje
odnoszono raczej do artystów niż fundatorów). Na temat
inskrypcji odnoszących się do rzeźbiarzy zob. też A.
DIETL, Kiinstlerinschriften als Quelle jur Status und
Selbstverstandnis von Bildhauern, [w:] Studien zur Ge-
schichte der europdischen Skulptur im 12./13. Jahrhun-
dert, hrsg. H. Beck, K. Hengevoss-Durkop, Frankfurt a.
M. 1994, s. 175-191 (nie omawia on jednak inskrypcji z
Autun)
24 Wątpliwość bierze się m. in. stąd, że stan badań nie zo-
można porównać do stylu pisarskiego Hugona od św.
Wiktora (s. 404-405). Czy dla tego stwierdzenia ko-
nieczne było cofanie się aż do głębokiej starożytno-
ści? Następnie, „ścisłe związki rzeźb dwunastego
wieku z antropologią teologiczną" omawia Autor na
przykładzie nie Autun, lecz Portalu Królewskiego w
Chartres i jego oddziaływania artystycznego, dodając
na końcu osobny podrozdział na temat szkoły teolo-
gicznej w Chartres (Sztuka a teologia). Wbrew zatem
deklaracjom Autora, między dwoma częściami pracy
trudno doszukać się związku. Na marginesie warto
zauważyć, że zachodni portal w Chartres jest trakto-
wany w omawianej książce jako dzieło jednoznacz-
nie zapoczątkowujące nowy kierunek rozwoju rzeźby
portalowej, podczas gdy takie pojmowanie jego roli
zakwestionował ostatnio Wolfgang Schenkluhn25.
Autor analizując raz programy rzeźbiarskie, kie-
dy indziej zaś myśl teologiczną, w żadnym miejscu
nie wnika głębiej w ich wzajemne relacje. Analizy
są prowadzone niejako równoległe i - zgodnie
z geometrią euklidesową - owe proste równoległe
nie mają punktu przecięcia. W rozdziale Sztuka
a teologia kolejne podrozdziały poświęcono rzeźbie
zachodniego portalu w Chartres, jej wpływowi oraz
oddziaływaniu antropologii teologicznej uprawianej
przez tamtejszych uczonych. Brakuje jednak ogniw
łączących te elementy, samo bowiem wskazanie
równoczesności obszernie omawianych zjawisk w
zakresie rzeźby i teologii czy nawet analogii między
nimi nie dowodzi zależności jednych od drugich.
Obie główne tezy pracy wydają się zatem nie-
możliwe do zaakceptowania, wobec czego wszyst-
kie dalsze uwagi mają już drugorzędne znaczenie
dla jej oceny, niemniej, dla porządku wypada zasy-
gnalizować przynajmniej najważniejsze kwestie.
Poważne wątpliwości dotyczą nie tylko głów-
nych tez rozprawy, ale również przyjętych założeń.
Przekonanie o znaczeniu Elucidarium dla programu
ikonograficznego ufundowane jest m. in. na zdecy-
dowanym rozróżnieniu intelektualnego autora dzie-
ła od wykonawcy i na uznaniu wyższości tego pierw-
stał wyraźnie oddzielony od propozycji Autora. Podroz-
dział Dotychczasowe ważniejsze próby odczytania treści
ikonografii tympanonu (s. 58-72) zajmuje nie tylko pre-
zentacja poglądów wcześniejszych badaczy, ale też liczne
polemiki. W dyskusje z badaczami wchodzi Autor rów-
nież w partiach, w których nakreśla własne stanowisko.
Autor zmuszony jest wielokrotnie zapowiadać to, do cze-
go zamierza przejść w dalszych częściach pracy, co rów-
nież zdradza mankamenty konstrukcyjne.
25 W. SCHENKLUHN, Die Westportale von Chartres und
Saint-Denis. Uber Lehrbeispiele in der Kunstgeschichte,
[w:] Studien zur Geschichte..., s. 387-395 (zwł. s. 392).
Grażyna Jurkowlaniec
Pomijając drugorzędną w końcu kwestię, czy
rzeźbiarz miał na imię Gislebertus, trzeba mocno
podkreślić, że wątpliwe wydaje się odnoszenie sto-
sowanego przezeń typu postaci do współczesnych
nurtów w teologii. Tym bardziej, że teza o związ-
kach teologii ze sztukąjest w książce często powta-
rzana, nie została jednak głębiej rozważona.
Sprowadza się ona do stwierdzenia, że typ postaci
ludzkiej w rzeźbie ma odpowiadać wizji człowieka
w teologii. Jaki jednak byłby mechanizm tej relacji? W
tym miejscu należy skupić się na konstrukcji pracy.
Podkreślany przez Autora (s. 12) związek obu
części rozprawy budzi wątpliwości24. W części
pierwszej — Analiza źródeł ikonografii oraz źródeł
ideowych i artystycznych - dokonano interpretacji
programu treściowego poszczególnych partii porta-
lu, przedstawiono sylwetkę Honoriusza, a wreszcie
omówiono źródła stylu, to jest wystrój rzeźbiarski
kościołów Cluny III i w Vezelay. Wreszcie, w ostat-
nim podrozdziale, zatytułowanym W kręgu sacrum
- rzeźba metafizyczna i relacje z antropologią teolo-
giczną: stan badań i postulaty badawcze, wyrażono
przekonanie o silnym związku dekoracji portalu
i wypracowanej tam koncepcji figury ludzkiej z ów-
czesnymi nurtami teologicznymi. Należałoby zatem
oczekiwać, że udowodnieniu tej tezy powinny słu-
żyć dalsze partie wywodu, pomieszczone w części
drugiej, zatytułowanej Dwa nurty w chrześcijańskiej
antropologii teologicznej w pierwszej połowie XII
wieku i dwa typy wyobrażeń plastycznych człowie-
ka: Autun i Chartres. Tymczasem Autor najpierw
śledzi rozwój chrześcijańskiej antropologii od jej
źródeł w Starym Testamencie, przez pisarzy grec-
kich po św. Augustyna (Koncepcje człowieka w okre-
sie przedscholastycznym), a następnie przedstawia jej
rozwój od pism Boecjusza po Piotra Lombarda (An-
tropologia teologiczna w okresie przedscholastycz-
nym). Obszerne wypisy z licznych lektur prowadzą
do kilkuzdaniowej konkluzji, że zachwianą relację
między duchowością a cielesnością, jakiej dopatruje
się Autor w wyobrażeniach człowieka w Autun,
Michaud, B. Mora (ed), Paris 1997, s. 56-58 (kluczowy
fragment inskrypcji odczytano błędnie jako Gislebertus
mefecit; autorzy - świadomi wysuwanych wątpliwości -
uważająjednak, że w tym czasie tego rodzaju inskrypcje
odnoszono raczej do artystów niż fundatorów). Na temat
inskrypcji odnoszących się do rzeźbiarzy zob. też A.
DIETL, Kiinstlerinschriften als Quelle jur Status und
Selbstverstandnis von Bildhauern, [w:] Studien zur Ge-
schichte der europdischen Skulptur im 12./13. Jahrhun-
dert, hrsg. H. Beck, K. Hengevoss-Durkop, Frankfurt a.
M. 1994, s. 175-191 (nie omawia on jednak inskrypcji z
Autun)
24 Wątpliwość bierze się m. in. stąd, że stan badań nie zo-
można porównać do stylu pisarskiego Hugona od św.
Wiktora (s. 404-405). Czy dla tego stwierdzenia ko-
nieczne było cofanie się aż do głębokiej starożytno-
ści? Następnie, „ścisłe związki rzeźb dwunastego
wieku z antropologią teologiczną" omawia Autor na
przykładzie nie Autun, lecz Portalu Królewskiego w
Chartres i jego oddziaływania artystycznego, dodając
na końcu osobny podrozdział na temat szkoły teolo-
gicznej w Chartres (Sztuka a teologia). Wbrew zatem
deklaracjom Autora, między dwoma częściami pracy
trudno doszukać się związku. Na marginesie warto
zauważyć, że zachodni portal w Chartres jest trakto-
wany w omawianej książce jako dzieło jednoznacz-
nie zapoczątkowujące nowy kierunek rozwoju rzeźby
portalowej, podczas gdy takie pojmowanie jego roli
zakwestionował ostatnio Wolfgang Schenkluhn25.
Autor analizując raz programy rzeźbiarskie, kie-
dy indziej zaś myśl teologiczną, w żadnym miejscu
nie wnika głębiej w ich wzajemne relacje. Analizy
są prowadzone niejako równoległe i - zgodnie
z geometrią euklidesową - owe proste równoległe
nie mają punktu przecięcia. W rozdziale Sztuka
a teologia kolejne podrozdziały poświęcono rzeźbie
zachodniego portalu w Chartres, jej wpływowi oraz
oddziaływaniu antropologii teologicznej uprawianej
przez tamtejszych uczonych. Brakuje jednak ogniw
łączących te elementy, samo bowiem wskazanie
równoczesności obszernie omawianych zjawisk w
zakresie rzeźby i teologii czy nawet analogii między
nimi nie dowodzi zależności jednych od drugich.
Obie główne tezy pracy wydają się zatem nie-
możliwe do zaakceptowania, wobec czego wszyst-
kie dalsze uwagi mają już drugorzędne znaczenie
dla jej oceny, niemniej, dla porządku wypada zasy-
gnalizować przynajmniej najważniejsze kwestie.
Poważne wątpliwości dotyczą nie tylko głów-
nych tez rozprawy, ale również przyjętych założeń.
Przekonanie o znaczeniu Elucidarium dla programu
ikonograficznego ufundowane jest m. in. na zdecy-
dowanym rozróżnieniu intelektualnego autora dzie-
ła od wykonawcy i na uznaniu wyższości tego pierw-
stał wyraźnie oddzielony od propozycji Autora. Podroz-
dział Dotychczasowe ważniejsze próby odczytania treści
ikonografii tympanonu (s. 58-72) zajmuje nie tylko pre-
zentacja poglądów wcześniejszych badaczy, ale też liczne
polemiki. W dyskusje z badaczami wchodzi Autor rów-
nież w partiach, w których nakreśla własne stanowisko.
Autor zmuszony jest wielokrotnie zapowiadać to, do cze-
go zamierza przejść w dalszych częściach pracy, co rów-
nież zdradza mankamenty konstrukcyjne.
25 W. SCHENKLUHN, Die Westportale von Chartres und
Saint-Denis. Uber Lehrbeispiele in der Kunstgeschichte,
[w:] Studien zur Geschichte..., s. 387-395 (zwł. s. 392).