Polemiki

137

jest w gęsto zapinany na guziki wams złocistej barwy
z wyłożonym krótkim kołnierzem. Na ramionach ma
narzuconą ciemną ferezję lub mantelot; w ręku trzy-
ma futrzany kołpak. Kołpaki futrzane o tym kształcie
noszono powszechnie zarówno w środowisku szlach-
ty polskiej jak i mieszczan gdańskich. Mężczyznę nie-
co zasłania towarzysząca mu dama, wskutek czego
nie widzimy jego nóg. Jednak reszta wystarcza, żeby
uznać, że jest on ubrany w strój powszechnie noszo-
ny przez mieszczaństwo i szlachtę pruską czy ko-
ronną schyłku XVI i pierwszych dekad XVII stule-
cia. Przykładów z epoki nie brakuje12. Z gdańskich,
warto choćby zwrócić uwagę na postaci z obrazów
Isaaca van dem Blocke (Alegoria handlu gdańskie-
go) czy Antona Moliera (Zabawa w domu gdańskie-
go patrycjusza). Można domniemywać, że w anali-
zowanej kompozycji przedstawiono polskiego
szlachcica składającego ukłon13 - poza znana z wy-
żej wskazanych obrazów. Bez dodatkowych przesła-
nek trudno określać ten strój jako żydowski. Należy
również zwrócić uwagę na to, że wyobrażony męż-
czyzna nosi jedynie sterczące „szlacheckie" wąsy
i w odróżnieniu od innych postaci nie ma przyciętej
z hiszpańska brody. Natomiast Żydzi w ikonografii z
epoki z reguły przedstawiani są z pełnym zarostem.
Wyżej opisanej postaci odkłania się mężczyzna
w ferezji; pod którą zapewne nosi wams lub kaftan,
na co wskazuje widoczny rękaw, na nogach ma krót-
kie spodnie, do tego białe pończochy i trzewiki.
Przypomina patrycjusza towarzyszącego pannie
w tańcu z gdańskiego Trachtenbuch Moliera (Jung-
frau am Tantz)14. Zwisające wzdłuż jego uszu loki
lub kosmyki włosów, określone przez Tylickiego
jako pejsy, wielokrotnie zdobiły mężczyzn, których
z pewnością nie można uważać za Żydów, na przy-
kład Kazimierza Pilińskiego (ok. 1680 r.) w poznań-
skim portrecie trumiennym15, czy postaci z przed-
stawienia Św. Bawona Geertgena tot Sint Jans
(przypisywany; przed 1485 r.) ze zbiorów Ermitażu.
Warto przypomnieć, że kosmyki włosów zaplatane,
niekiedy zdobione perłami, czyli tzw. cadenetes od


1. Sowiźrzał oszukuje Żydów,
drzeworyt do historii 34
z polskiego wydania Sowizrzała
ok. 1540 r., wg J. Miśkowiak, ryc. 15

1. połowy XVII w. należały do modnej francuskiej
ekstrawagancji16. Pejsy jako charakterystyczny ak-
cent wyglądu znacznej części Żydów wschodnioeu-
ropejskich są typowe dopiero dla XVIII w. (środo-
wiska związane z ruchem chasydzkim). Ubiór
i wygląd był wyrazem protestu tradycyjnych środo-
wisk żydowskich przeciw reformatorskim i asymila-
torskim trendom pojawiającym się na przełomie
XVIII i XIX w. (Haskala). Trendy te wśród Żydów
zamieszkujących środkowo-wschodnią Europę
znajdowały odbicie m.in. w odchodzeniu od trady-
cyjnego stroju na rzecz powszechnie noszonych
ubiorów mieszczańskich. Zniesienie różnic w ubio-
rze żydowskim proponowane było przy okazji re-
form okresu stanisławowskiego w Polsce17.
Szkoda, że Jacek Tylicki, podejmując się identyfi-
kacji żydowskich strojów z przełomu XVI i XVII w.,
nie przedstawił w celach porównawczych ikonografii

12 Zob. W. DRECKA, Portrety Sebastiana Lubomirskie-
go i jego rodziny z XVI i XVII wieku, „Rocznik Muzeum
Narodowego w Warszawie" 17: 1973, s. 89-92. Równo-
cześnie można się doszukiwać podobieństw stroju tej rze-
komo „żydowskiej" postaci z innymi męskimi ubiorami
na obrazie Hana (Móllera); zob. mężczyzna z lewego dol-
nego rogu obrazu (z przewieszonym płaszczem).

13 Upodobania szlachty do stroju węgiersko-orientalnego
na przełomie XVI i XVII wieku dopiero się kształtowały,
zob. P. MROZOWSKI, Orientalizacja stroju szlacheckie-
go na przełomie XVI i XVII w, [w:] Orient i orientalizm
w sztuce, Warszawa 1986, s. 243-261.

14 Anton Moellers Danziger Frauentrachtenbuch aus dem

Jahre 1601, (faksymile) Hg. von A. Bertling, Danzig
1886.
15 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce (dalej KZSP). Mia-
sto Poznań. Cz. 1. Ostrów Tumski i Śródka z Komando-
rią, Warszawa 1983, il. 279, (s. 134); Vanitas. Portret tru-
mienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, Pod
red. J. Dziubkowej, Poznań 1997, s. 130, 250.
16 Zob. L. C. EISENBART, Kleiderordnungen der deut-
schen Stadte zwischen 1350 und 1700. Ein Beitrag zur
Kulturgeschichte des deutschen Burgertums, Góttingen
1962, s. 158.
17 A. EISENBACH, Emancypacja Żydów na ziemiach
polskich 1785-1870, Warszawa 1988, s. 90.