DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Boberski, Wojciech: Domicilium Varsoviense: Fundacja biskupa Teodora Potockiego dla jezuitów koronnych (1721)*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.70649#0538
530
Wojciech Boberski
23. Kaplica Królewska
w Gdańsku, 1678-1681.
Fot.Yanek, fotopolska.eu
W dziejach architektury sakralnej na ziemiach Rzeczypospolitej plan kaplicy jezuitów
wyróżniał się wprawdzie oryginalnością, lecz pod względem ogólnej zasady dyspozycji
przestrzennej nie był osamotniony. Została ona dostrzeżona w kilku kościołach, ujętych
lub otoczonych zamkniętymi traktami, a rozwiązanie takie uchodzi na ogół za efekt od-
działywania kościoła w Kobyłce pod Warszawą (1740-1744), z wielu powodów istotnie
wyjątkowego (il. 24)106. Poszukiwania analogii dla planu tej wspaniałej świątyni nie dały
efektu i monografiście pozostała konstatacja, że architekt Guido Antonio Longhi, czerpał
z różnych źródeł, które potrafił zespolić w oryginalne dzieło107. Nie należałoby wśród
nich lekceważyć inspiracji budowlą przy Senatorskiej, pamiętając choćby o tym, że po
śmierci prymasa Potockiego bracia Załuscy, fundatorzy kościoła w Kobyłce, należeli
do najgorliwszych patronów „kaplicy Potockich”. Rzecz jasna, odmiennym funkcjom słu-
żyły wspomniane trakty: w Warszawie komunikacyjnym, w Kobyłce zaś przede wszyst-
kim kalwaryjnym, lecz idea architektoniczna pozostawała ta sama108. Należy zauważyć,
106 „Pachy” kościoła w Kobyłce zostały przekształcone w nawy poprzez przebicie arkad 1902 r. Izolowane obejścia
związane z kultem kalwaryjskim dobudowano do kościoła pijarów w Opolu Lubelskim (1744-1748) i franciszkanów
w Krzemieńcu (ok. 1746-1759). Funkcje pątnicze spełniały trakty jezuickiego kościoła Matki Boskiej Loretańskiej
w Chodlu (1736-1750), natomiast korytarze ujmujące kościoły bernardynów w Ratowie koło Mławy (1735-1761) oraz
jezuitów w Porycku (1744-1755) służyły przede wszystkim komunikacji z klasztorem. Zob. Karol GUTTMEJER,
Guido Antonio Longhi. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa 2006, s. 83-88; Hubert MĄCIK, „Kalwaria
przy kościele popijarskim w Opolu Lubelskim”, [w:] Dzieje i kultura Opola Lubelskiego i okolic. Materiały z sesji
naukowej - Opole Lubełskie 13 października 2006 roku, Lublin - Opole Lubelskie 2006, s. 51-66; id., Ozdoba Opola.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Opolu Lubelskim, Opole Lubelskie 2009, s. 68-70.
107 Nie przekonuje teza o ewentualnym oddziaływaniu na plan Kobyłki „kłodzkiej Jerozolimy” - sanktuarium w śląskich
Wambierzycach (1715-1720), zob. GUTTMEJER, op. cit, s. 83-84.
108 Przy obu kościołach działały elitarne centra rekolekcyjne. Obejście w Kobyłce wiązało się z czterokondygnacyjną
częścią mieszkalną za prezbiterium. Gdy w 1753 r. biskup Marcin Załuski utworzył w kościele misję jezuicką, powstały
dla jej potrzeb pomieszczenia zakonne nad traktami bocznymi, a także stacje Męki Pańskiej oraz Kaplica Ogrójca
w elewacji południowej kościoła. Według Bohdziewicza trakty boczne były pierwotnie: „dwukondygnacyjnymi szere-
gami niniejszych pomieszczeń, o charakterze raczej mieszkalnym, może z korytarzami od strony nawy, łączącymi klasz-
torną partię budynku z frontową i w górnej kondygnacji oświetlonymi przez otwory okienne nad ołtarzami w głębokich
arkadach nawy (obecnie głównej), po trzy z każdej strony [...] Wobec braku oświetlenia na parterze korytarzy raczej nie
było i wszystkie pomieszczenia były przejściowe.”, zob. Piotr BOHDZIEWICZ, „Kościół fundacyjny w Kobyłce pod
Warszawą i jego dekoracja malarska”, [w:] id., Studia z dziejów sztuki polskiej w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973,
s. 120, 125.
Wojciech Boberski
23. Kaplica Królewska
w Gdańsku, 1678-1681.
Fot.Yanek, fotopolska.eu
W dziejach architektury sakralnej na ziemiach Rzeczypospolitej plan kaplicy jezuitów
wyróżniał się wprawdzie oryginalnością, lecz pod względem ogólnej zasady dyspozycji
przestrzennej nie był osamotniony. Została ona dostrzeżona w kilku kościołach, ujętych
lub otoczonych zamkniętymi traktami, a rozwiązanie takie uchodzi na ogół za efekt od-
działywania kościoła w Kobyłce pod Warszawą (1740-1744), z wielu powodów istotnie
wyjątkowego (il. 24)106. Poszukiwania analogii dla planu tej wspaniałej świątyni nie dały
efektu i monografiście pozostała konstatacja, że architekt Guido Antonio Longhi, czerpał
z różnych źródeł, które potrafił zespolić w oryginalne dzieło107. Nie należałoby wśród
nich lekceważyć inspiracji budowlą przy Senatorskiej, pamiętając choćby o tym, że po
śmierci prymasa Potockiego bracia Załuscy, fundatorzy kościoła w Kobyłce, należeli
do najgorliwszych patronów „kaplicy Potockich”. Rzecz jasna, odmiennym funkcjom słu-
żyły wspomniane trakty: w Warszawie komunikacyjnym, w Kobyłce zaś przede wszyst-
kim kalwaryjnym, lecz idea architektoniczna pozostawała ta sama108. Należy zauważyć,
106 „Pachy” kościoła w Kobyłce zostały przekształcone w nawy poprzez przebicie arkad 1902 r. Izolowane obejścia
związane z kultem kalwaryjskim dobudowano do kościoła pijarów w Opolu Lubelskim (1744-1748) i franciszkanów
w Krzemieńcu (ok. 1746-1759). Funkcje pątnicze spełniały trakty jezuickiego kościoła Matki Boskiej Loretańskiej
w Chodlu (1736-1750), natomiast korytarze ujmujące kościoły bernardynów w Ratowie koło Mławy (1735-1761) oraz
jezuitów w Porycku (1744-1755) służyły przede wszystkim komunikacji z klasztorem. Zob. Karol GUTTMEJER,
Guido Antonio Longhi. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa 2006, s. 83-88; Hubert MĄCIK, „Kalwaria
przy kościele popijarskim w Opolu Lubelskim”, [w:] Dzieje i kultura Opola Lubelskiego i okolic. Materiały z sesji
naukowej - Opole Lubełskie 13 października 2006 roku, Lublin - Opole Lubelskie 2006, s. 51-66; id., Ozdoba Opola.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Opolu Lubelskim, Opole Lubelskie 2009, s. 68-70.
107 Nie przekonuje teza o ewentualnym oddziaływaniu na plan Kobyłki „kłodzkiej Jerozolimy” - sanktuarium w śląskich
Wambierzycach (1715-1720), zob. GUTTMEJER, op. cit, s. 83-84.
108 Przy obu kościołach działały elitarne centra rekolekcyjne. Obejście w Kobyłce wiązało się z czterokondygnacyjną
częścią mieszkalną za prezbiterium. Gdy w 1753 r. biskup Marcin Załuski utworzył w kościele misję jezuicką, powstały
dla jej potrzeb pomieszczenia zakonne nad traktami bocznymi, a także stacje Męki Pańskiej oraz Kaplica Ogrójca
w elewacji południowej kościoła. Według Bohdziewicza trakty boczne były pierwotnie: „dwukondygnacyjnymi szere-
gami niniejszych pomieszczeń, o charakterze raczej mieszkalnym, może z korytarzami od strony nawy, łączącymi klasz-
torną partię budynku z frontową i w górnej kondygnacji oświetlonymi przez otwory okienne nad ołtarzami w głębokich
arkadach nawy (obecnie głównej), po trzy z każdej strony [...] Wobec braku oświetlenia na parterze korytarzy raczej nie
było i wszystkie pomieszczenia były przejściowe.”, zob. Piotr BOHDZIEWICZ, „Kościół fundacyjny w Kobyłce pod
Warszawą i jego dekoracja malarska”, [w:] id., Studia z dziejów sztuki polskiej w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973,
s. 120, 125.