DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Artykuły i Komunikaty
DOI article:Przywoźna-Leśniak, Katarzyna: O początkach mody na "delfty" na terenie Rzeczypospolitej - rezydencje Jana III Sobieskiego w Żółkwi, Jaworowie i Wilanowie*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70769#0435
O POCZĄTKACH MODY NA „DELFTY” NA TERENIE RZECZYPOSPOLITEJ
433
Także pozostałe rodzaje flizów zdobiących Gabinet (il.4) bliskie są moim zdaniem
wyrobom z ostatniej ćw. XVII w., choć jednoznaczne określenie miejsca i czasu ich po-
wstania z powodu długiego trwania i przenoszenia wzorów między warsztatami38 wy-
magałoby jeszcze szczegółowej analizy porównawczej popartej specjalistycznymi
badaniami fizykochemicznymi. Dlatego datując je wstępnie na lata ok. 1680-1690 przy-
puszczam, że płytki z motywami pejzażowymi (landschappen op land) i z postaciami
rajtarów wykonane zostały w jednym z warsztatów działających w Harlingen. Z kolei
(występujące w czterech wariantach) dwunastoelementowe panneaux z motywem waz
kwiatowych w kwiatowym otoku, płytki z przedstawieniami biblijnymi (historie zonder
tekst in cirkel) oraz flizy z wyobrażeniami bóstw i stworów morskich (zeewezens) pocho-
dzą z Harlingen lub Rotterdamu. Nieliczne płytki ze scenami pasterskimi, jakkolwiek
bliskie ikonograficznie tego typu wyrobom z Harlingen, są według mnie późniejsze
i mogły zostać wyprodukowane w Utrechcie.
Biorąc pod uwagę datowanie flizów, wzmiankę w diariuszu Sapiehy z 1694 r. oraz
istnienie ceramicznych okładzin w Żółkwi i Jaworowie można przyjąć, że dekoracje
z płytek powstały w Wilanowie już za czasów Jana III Sobieskiego. Być może nie zostały
ukończone przed śmiercią króla, być może miały pierwotnie pokrywać ściany nie tylko
jednego pomieszczenia (tak jak w Żółkwi i Jaworowie), a być może uległy częściowemu
zniszczeniu w czasie, kiedy pałac stał zaniedbany. Dlatego bardzo prawdopodobne jest, że
wystrój Gabinetu Farfurowego został uzupełniony, zmieniony lub wykonany od nowa
z pozostałych lub powtórnie użytych płytek39 przez kolejne właścicielki pałacu, a dalsze
badania pozwolą na pełniejsze poznanie jego historii i weryfikację powyższych hipotez.
Królewskie realizacje w Żółkwi, Jaworowie i Wilanowie powstałe w latach 80. i 90.
XVII w. należą do najwcześniejszych przykładów zastosowania ceramicznych dekoracji
ściennych na terenie Rzeczypospolitej. Są to też, co warto podkreślić, pierwsze w Europie
po Trianon de Porcelaine Ludwika XIV pałacowe wnętrza wykładane płytkami40. Pamię-
tać bowiem trzeba, że w środowisku arystokratycznym modę na ten typ dekoracji zapo-
czątkowano w Wersalu, a u jej początków leżało nie zainteresowanie holenderską kulturą
38 Pisał o tym PLUIS, „Wisselwerking van decors van verschillende fabrikanten” , Tegel, 38, 2010, s. 34-43.
39 Przykłady powtórnego wykorzystania płytek to np. Amalienburg, w którym w latach 40. XVIII w. użyto części
ocalałych po pożarze ceramicznych dekoracji z monachijskiej Residenz z ok. 1723 r.; por. Ulrika KIBY, „Die Kuchę der
Amalienburg in Schlossgarten von Nymphenburg zu Munchen”, Keramos, H. 108, 1985, s. 13-16 i rezydencja elekto-
rów Palatynatu w Schwetzingen, gdzie płytki z powstałej ok. 1727 r. Oranżerii posłużyły w latach 60. XVIII w. do
dekoracji tzw. Porcelanowego Domku i Łazienki; por. Wilhelm JOLIET, „Porcellaineplatten”fur das kurfurstliche
Schloss in Schwetzingen aus der Rotterdamer Fayencewerkstatt ,,aan Delftschevaart bij de Ramburg, [wersja interne-
towa na www.tegels-uit-rotterdam.com, dostęp 23.10. 2011] W przypadku Wilanowa za tą hipotezą przemawia bardzo
duża liczba flizów, których stan krawędzi i uszkodzenia wskazują na to, że mogły być przekładane, oraz pewna niekon-
sekwencja w układzie dekoracji (także w partiach, które nie były uzupełniane w trakcie prac konserwatorskich w 2. poł.
XXw.).
40 Przed końcem XVII w. powstały jeszcze: w latach 1690-1692 letnia jadalnia w pałacu Het Loo (LEMMEN, Delfter...,
s. 96), dekoracje Water Galery w podlondyńskim Hampton Court wykonane w latach 1690-1694 (Artur LANE, „Delftse
tegels uit Hampton Court en Daniel Marot’s werkzaamheid aldaar”, Bulletin van het Rijksmuseum, vol. 7, 1959, s. 12-
21), pokój kąpielowy w pałacu w Poczdamie ok. 1695 r. (Christian PITZLER, Hellmut LORENZ, Christiane SALGE,
Berliner Baukunst der Barockzeit: Die Zeichnungen und Notizen aus Reisetagebuch des Architekten Christoph Pitzler
(1657-1707), Berlin 1998, s. 47 i 209) i dekorowana przed 1695 r. letnia jadalnia pałacu w Oranienbaum (Katharina
BECHLER, Schloss Oranienbaum. Architektur und Kunstpolitik der Oranierinnen in der zweiten Hdlfte des 17. Jahr-
hunderts, Halle 2002, s. 51). O rozwoju tego zjawiska w Europie zob. też Katarzyna PRZYWOŹNA-LEŚNIAK, „Mię-
dzy Wersalem a Peterhofem. Holenderskie płytki ścienne w wystroju rezydencji arystokratycznych w XVII i XVIII
wieku”, Barok. Historia - Literatura - Sztuka, nr 38, 2012, s. 155-163.
433
Także pozostałe rodzaje flizów zdobiących Gabinet (il.4) bliskie są moim zdaniem
wyrobom z ostatniej ćw. XVII w., choć jednoznaczne określenie miejsca i czasu ich po-
wstania z powodu długiego trwania i przenoszenia wzorów między warsztatami38 wy-
magałoby jeszcze szczegółowej analizy porównawczej popartej specjalistycznymi
badaniami fizykochemicznymi. Dlatego datując je wstępnie na lata ok. 1680-1690 przy-
puszczam, że płytki z motywami pejzażowymi (landschappen op land) i z postaciami
rajtarów wykonane zostały w jednym z warsztatów działających w Harlingen. Z kolei
(występujące w czterech wariantach) dwunastoelementowe panneaux z motywem waz
kwiatowych w kwiatowym otoku, płytki z przedstawieniami biblijnymi (historie zonder
tekst in cirkel) oraz flizy z wyobrażeniami bóstw i stworów morskich (zeewezens) pocho-
dzą z Harlingen lub Rotterdamu. Nieliczne płytki ze scenami pasterskimi, jakkolwiek
bliskie ikonograficznie tego typu wyrobom z Harlingen, są według mnie późniejsze
i mogły zostać wyprodukowane w Utrechcie.
Biorąc pod uwagę datowanie flizów, wzmiankę w diariuszu Sapiehy z 1694 r. oraz
istnienie ceramicznych okładzin w Żółkwi i Jaworowie można przyjąć, że dekoracje
z płytek powstały w Wilanowie już za czasów Jana III Sobieskiego. Być może nie zostały
ukończone przed śmiercią króla, być może miały pierwotnie pokrywać ściany nie tylko
jednego pomieszczenia (tak jak w Żółkwi i Jaworowie), a być może uległy częściowemu
zniszczeniu w czasie, kiedy pałac stał zaniedbany. Dlatego bardzo prawdopodobne jest, że
wystrój Gabinetu Farfurowego został uzupełniony, zmieniony lub wykonany od nowa
z pozostałych lub powtórnie użytych płytek39 przez kolejne właścicielki pałacu, a dalsze
badania pozwolą na pełniejsze poznanie jego historii i weryfikację powyższych hipotez.
Królewskie realizacje w Żółkwi, Jaworowie i Wilanowie powstałe w latach 80. i 90.
XVII w. należą do najwcześniejszych przykładów zastosowania ceramicznych dekoracji
ściennych na terenie Rzeczypospolitej. Są to też, co warto podkreślić, pierwsze w Europie
po Trianon de Porcelaine Ludwika XIV pałacowe wnętrza wykładane płytkami40. Pamię-
tać bowiem trzeba, że w środowisku arystokratycznym modę na ten typ dekoracji zapo-
czątkowano w Wersalu, a u jej początków leżało nie zainteresowanie holenderską kulturą
38 Pisał o tym PLUIS, „Wisselwerking van decors van verschillende fabrikanten” , Tegel, 38, 2010, s. 34-43.
39 Przykłady powtórnego wykorzystania płytek to np. Amalienburg, w którym w latach 40. XVIII w. użyto części
ocalałych po pożarze ceramicznych dekoracji z monachijskiej Residenz z ok. 1723 r.; por. Ulrika KIBY, „Die Kuchę der
Amalienburg in Schlossgarten von Nymphenburg zu Munchen”, Keramos, H. 108, 1985, s. 13-16 i rezydencja elekto-
rów Palatynatu w Schwetzingen, gdzie płytki z powstałej ok. 1727 r. Oranżerii posłużyły w latach 60. XVIII w. do
dekoracji tzw. Porcelanowego Domku i Łazienki; por. Wilhelm JOLIET, „Porcellaineplatten”fur das kurfurstliche
Schloss in Schwetzingen aus der Rotterdamer Fayencewerkstatt ,,aan Delftschevaart bij de Ramburg, [wersja interne-
towa na www.tegels-uit-rotterdam.com, dostęp 23.10. 2011] W przypadku Wilanowa za tą hipotezą przemawia bardzo
duża liczba flizów, których stan krawędzi i uszkodzenia wskazują na to, że mogły być przekładane, oraz pewna niekon-
sekwencja w układzie dekoracji (także w partiach, które nie były uzupełniane w trakcie prac konserwatorskich w 2. poł.
XXw.).
40 Przed końcem XVII w. powstały jeszcze: w latach 1690-1692 letnia jadalnia w pałacu Het Loo (LEMMEN, Delfter...,
s. 96), dekoracje Water Galery w podlondyńskim Hampton Court wykonane w latach 1690-1694 (Artur LANE, „Delftse
tegels uit Hampton Court en Daniel Marot’s werkzaamheid aldaar”, Bulletin van het Rijksmuseum, vol. 7, 1959, s. 12-
21), pokój kąpielowy w pałacu w Poczdamie ok. 1695 r. (Christian PITZLER, Hellmut LORENZ, Christiane SALGE,
Berliner Baukunst der Barockzeit: Die Zeichnungen und Notizen aus Reisetagebuch des Architekten Christoph Pitzler
(1657-1707), Berlin 1998, s. 47 i 209) i dekorowana przed 1695 r. letnia jadalnia pałacu w Oranienbaum (Katharina
BECHLER, Schloss Oranienbaum. Architektur und Kunstpolitik der Oranierinnen in der zweiten Hdlfte des 17. Jahr-
hunderts, Halle 2002, s. 51). O rozwoju tego zjawiska w Europie zob. też Katarzyna PRZYWOŹNA-LEŚNIAK, „Mię-
dzy Wersalem a Peterhofem. Holenderskie płytki ścienne w wystroju rezydencji arystokratycznych w XVII i XVIII
wieku”, Barok. Historia - Literatura - Sztuka, nr 38, 2012, s. 155-163.