DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0053
dniu Sądu tak, jak ze środkowego rzędu spiętrzo-
nego w górę, piętnastowiecznego ruskiego ikono-
stasu 80.
Pozostali aniołowie
Jeszcze jedenastu aniołów antropomorficznych
widnieje w polach sklepiennych kaplicy. Pod
względem rozmieszczenia, ujęcia oraz atrybutów
dzielą się oni na dwie grupy. Liczniejszą, złożoną
z siedmiu postaci, stanowią aniołowie w skraj-
nych polach przęseł wschodnich oraz w dwu przy-
ległych do nich polach przęseł zachodnich, wszy-
scy w postawach frontalnych, z globami i berła-
mi w rękach. Dwaj z nich w wydłużonych środ-
kowych polach schodzących na filar wyróżniają
się ujęciem całofigurowym (ryc. 28), pięciu wy-
stępuje w półpostaciach (ryc. 29 i 30). Reprezen-
tują idealizowany typ młodzieńca o charaktery-
stycznej dla epoki Paleologów fryzurze z pukli wy-
soko ułożonych wokół skroni, przepasanej wstąż-
ką rozwianą po bokach 81. Na strój większości skła-
da się przeważnie dalmatyka zdobna lamowaniem
przy brzegach i taśmą naszytą krzyżowo pośrod-
ku, pozostałością po lorosie, oraz płaszcz z palme-
towymi tablionami na ramionach. Właściwa przy
tym malarstwu późnobizantyńskiemu tendencja
do urozmaicania jednakowych motywów odmien-
nym ich traktowaniem uwidacznia się tutaj w
sposobie zapięcia płaszczy, niekiedy tylko pod
szyją, wówczas opadających swobodnie, to znów
na kilka guzików, wtedy ściągniętych na piersi
i w rozchyleniach między brzegami ukazujących
spodnią szatę82; płaszcz jednego z aniołów cało-
figurowych ma spięte także dolne brzegi. Tylko
dwaj występują w tradycyjnych chitonach z cla-
80 L. W. B i e t i n, Istoriczeskije osnowy driewnierus-
kogo wysokogo ikonostasa [w:] Driewnierusskoje iskus-
stwo. Chudożestwiennaja kultura Moskwy i prileżasz-
czych k niej kniażestw XIV—XVI ww., Moskwa 1970,
s. 70, przypis 82. O znaczeniu Deisis z archaniołami w
sztuce ruskiej tenże, Ob architiekturnoj kompozicyi
driewnierusskich wysokich ikonostasów (tamże, s. 44).
Pięcioosobowa kompozycja Deisis znana była też sztuce
greckiej, jak świadczy np. miniatura na fol. 10 v. trak-
tatu Mikołaja Myrepsosa z w. XIV, Paris. gr. 2243 (zob.
Byzance et la France medieuale. Manuscrits a peintures
du IIe au xyi siecle. Katalog wystawy, Paris 1958, ił.
XXIV).
81 Por. przypis 64.
82 Motyw o walorach dekoracyjno-kolorystycznych
często stosowany w sztuce ruskiej w. XIV—XV.
83 Por. przypis 64. W sprawie symboliki napisów
i znaków na globach i sferach por. także Pallas, o. c.,
szp. 37—40.
84 Według Perdrizeta (o. c., s. 258—260, 267 i n.)
kult siedmiu archaniołów zaczął się szerzyć we Włoszech
vusami oraz przerzuconych przez lewe ramię su-
to udrapowanych himationach, w jednym wypad-
ku z wzorzystej tkaniny. Wszyscy trzymają w le-
wej dłoni berło o długiej cienkiej lasce, w pra-
wej kulę-glob, czterej w rękach wyciągniętych
szerokim gestem w bok, jakby unosili raczej sfe-
ryczne kręgi niż kule, trzej — w rękach zgiętych
przed piersią — obejmując je dłonią. Na jednym
globie zachował się napis IC XC — najczęściej
chyba stosowany pośród innych znaczących for-
muł na tym ogólnym symbolu panowania Panto-
kratora nad wszechświatem 83. Atrybut ten przy-
sługiwał istotom niebiańskim różnych kategorii.
Aniołowie ci nie mają więc żadnych znamion
szczególnych, które by pozwoliły na bliższe okreś-
lenie. Sama tylko ich liczba daje podstawy do
myśli o siedmiu archaniołach84. Czterej z nich,
wielcy archaniołowie, figurowaliby zatem na skle-
pieniu dwukrotnie, w prezbiterium i nawie (po-
dobizny ich bywały nieraz dublowane w ramach
nie tylko tej samej dekoracji monumentalnej,
lecz nawet jednej kompozycji, np. Sądu Ostatecz-
nego). Wprawdzie sztuka ruska wcześniejszej epo-
ki raczej nie identyfikowała z imienia siedmiu
archaniołów, jednakże jako grupa byli jej znani
choćby w temacie taksjarchów (ryc. 31)85. Przy-
jąwszy więc, że w malowidłach lubelskich chodzi
0 nich 86, w dwóch postaciach środkowych, domi-
nujących zarówno centralnym usytuowaniem, jak
1 całofigurowym ujęciem (ryc. 28) należałoby wi-
dzieć przywódców zastępów niebiańskich, Micha-
ła i Gabriela, a w pozostałych — Rafała, Uriela,
Egudiela, Barachiela i Sealtiela. Wśród tych ostat-
nich jeszcze tylko Rafała dałoby się utożsamić na
podstawie wzorzystej szaty, jaką został wyróż-
niony również w prezbiterium (por. ryc. 27 z 29).
południowych w. XV i objął następnie Europę zachod-
nią, występując ze szczególnym nasileniem w okresie
potrydenckim, a do Rosji przeniknął wraz z napływem
wzorów graficznych z Zachodu w w. XVII. Wygląd ich
i atrybuty zazwyczaj odpowiadają głównemu zadaniu,
jakie każdy z nich miał do spełnienia: Michał, uictorio-
sus, wyobrażany jest z mieczem lub włócznią; Gabriel.
nuntius — zwierciadłem lub latarnią; Rafał, medicus —
piksydą na leki i czasem z małym Tobiaszem; Uriel,
fortis socius — mieczem; Barachiel, adjutor — różami;
Jehudiel, remunerator — koroną i flabellum; Salatiel lub
Sealtiel, orator — palmą. Identycznie ich charakteryzuje
Cornelius a Lapide (1568—1617) w opisie zaginionych ma-
lowideł z w. XV czy XVI w kościele Św. Anioła w Pa-
lermo.
85 Temat znany w wersjach od dwóch do siedmiu
aniołów, w zależności cd liczby nasuwający różne ich
określenia. Por. np. Kondakov, Ruska ikona, I, tabl.
XXIV i XXXI.
36 W a 1 i c k i (o. c., s. 28) wszystkich aniołów antro-
pomorficznych na sklepieniu nawy nazywa archaniołami.
45
nego w górę, piętnastowiecznego ruskiego ikono-
stasu 80.
Pozostali aniołowie
Jeszcze jedenastu aniołów antropomorficznych
widnieje w polach sklepiennych kaplicy. Pod
względem rozmieszczenia, ujęcia oraz atrybutów
dzielą się oni na dwie grupy. Liczniejszą, złożoną
z siedmiu postaci, stanowią aniołowie w skraj-
nych polach przęseł wschodnich oraz w dwu przy-
ległych do nich polach przęseł zachodnich, wszy-
scy w postawach frontalnych, z globami i berła-
mi w rękach. Dwaj z nich w wydłużonych środ-
kowych polach schodzących na filar wyróżniają
się ujęciem całofigurowym (ryc. 28), pięciu wy-
stępuje w półpostaciach (ryc. 29 i 30). Reprezen-
tują idealizowany typ młodzieńca o charaktery-
stycznej dla epoki Paleologów fryzurze z pukli wy-
soko ułożonych wokół skroni, przepasanej wstąż-
ką rozwianą po bokach 81. Na strój większości skła-
da się przeważnie dalmatyka zdobna lamowaniem
przy brzegach i taśmą naszytą krzyżowo pośrod-
ku, pozostałością po lorosie, oraz płaszcz z palme-
towymi tablionami na ramionach. Właściwa przy
tym malarstwu późnobizantyńskiemu tendencja
do urozmaicania jednakowych motywów odmien-
nym ich traktowaniem uwidacznia się tutaj w
sposobie zapięcia płaszczy, niekiedy tylko pod
szyją, wówczas opadających swobodnie, to znów
na kilka guzików, wtedy ściągniętych na piersi
i w rozchyleniach między brzegami ukazujących
spodnią szatę82; płaszcz jednego z aniołów cało-
figurowych ma spięte także dolne brzegi. Tylko
dwaj występują w tradycyjnych chitonach z cla-
80 L. W. B i e t i n, Istoriczeskije osnowy driewnierus-
kogo wysokogo ikonostasa [w:] Driewnierusskoje iskus-
stwo. Chudożestwiennaja kultura Moskwy i prileżasz-
czych k niej kniażestw XIV—XVI ww., Moskwa 1970,
s. 70, przypis 82. O znaczeniu Deisis z archaniołami w
sztuce ruskiej tenże, Ob architiekturnoj kompozicyi
driewnierusskich wysokich ikonostasów (tamże, s. 44).
Pięcioosobowa kompozycja Deisis znana była też sztuce
greckiej, jak świadczy np. miniatura na fol. 10 v. trak-
tatu Mikołaja Myrepsosa z w. XIV, Paris. gr. 2243 (zob.
Byzance et la France medieuale. Manuscrits a peintures
du IIe au xyi siecle. Katalog wystawy, Paris 1958, ił.
XXIV).
81 Por. przypis 64.
82 Motyw o walorach dekoracyjno-kolorystycznych
często stosowany w sztuce ruskiej w. XIV—XV.
83 Por. przypis 64. W sprawie symboliki napisów
i znaków na globach i sferach por. także Pallas, o. c.,
szp. 37—40.
84 Według Perdrizeta (o. c., s. 258—260, 267 i n.)
kult siedmiu archaniołów zaczął się szerzyć we Włoszech
vusami oraz przerzuconych przez lewe ramię su-
to udrapowanych himationach, w jednym wypad-
ku z wzorzystej tkaniny. Wszyscy trzymają w le-
wej dłoni berło o długiej cienkiej lasce, w pra-
wej kulę-glob, czterej w rękach wyciągniętych
szerokim gestem w bok, jakby unosili raczej sfe-
ryczne kręgi niż kule, trzej — w rękach zgiętych
przed piersią — obejmując je dłonią. Na jednym
globie zachował się napis IC XC — najczęściej
chyba stosowany pośród innych znaczących for-
muł na tym ogólnym symbolu panowania Panto-
kratora nad wszechświatem 83. Atrybut ten przy-
sługiwał istotom niebiańskim różnych kategorii.
Aniołowie ci nie mają więc żadnych znamion
szczególnych, które by pozwoliły na bliższe okreś-
lenie. Sama tylko ich liczba daje podstawy do
myśli o siedmiu archaniołach84. Czterej z nich,
wielcy archaniołowie, figurowaliby zatem na skle-
pieniu dwukrotnie, w prezbiterium i nawie (po-
dobizny ich bywały nieraz dublowane w ramach
nie tylko tej samej dekoracji monumentalnej,
lecz nawet jednej kompozycji, np. Sądu Ostatecz-
nego). Wprawdzie sztuka ruska wcześniejszej epo-
ki raczej nie identyfikowała z imienia siedmiu
archaniołów, jednakże jako grupa byli jej znani
choćby w temacie taksjarchów (ryc. 31)85. Przy-
jąwszy więc, że w malowidłach lubelskich chodzi
0 nich 86, w dwóch postaciach środkowych, domi-
nujących zarówno centralnym usytuowaniem, jak
1 całofigurowym ujęciem (ryc. 28) należałoby wi-
dzieć przywódców zastępów niebiańskich, Micha-
ła i Gabriela, a w pozostałych — Rafała, Uriela,
Egudiela, Barachiela i Sealtiela. Wśród tych ostat-
nich jeszcze tylko Rafała dałoby się utożsamić na
podstawie wzorzystej szaty, jaką został wyróż-
niony również w prezbiterium (por. ryc. 27 z 29).
południowych w. XV i objął następnie Europę zachod-
nią, występując ze szczególnym nasileniem w okresie
potrydenckim, a do Rosji przeniknął wraz z napływem
wzorów graficznych z Zachodu w w. XVII. Wygląd ich
i atrybuty zazwyczaj odpowiadają głównemu zadaniu,
jakie każdy z nich miał do spełnienia: Michał, uictorio-
sus, wyobrażany jest z mieczem lub włócznią; Gabriel.
nuntius — zwierciadłem lub latarnią; Rafał, medicus —
piksydą na leki i czasem z małym Tobiaszem; Uriel,
fortis socius — mieczem; Barachiel, adjutor — różami;
Jehudiel, remunerator — koroną i flabellum; Salatiel lub
Sealtiel, orator — palmą. Identycznie ich charakteryzuje
Cornelius a Lapide (1568—1617) w opisie zaginionych ma-
lowideł z w. XV czy XVI w kościele Św. Anioła w Pa-
lermo.
85 Temat znany w wersjach od dwóch do siedmiu
aniołów, w zależności cd liczby nasuwający różne ich
określenia. Por. np. Kondakov, Ruska ikona, I, tabl.
XXIV i XXXI.
36 W a 1 i c k i (o. c., s. 28) wszystkich aniołów antro-
pomorficznych na sklepieniu nawy nazywa archaniołami.
45