DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0052
zanych tekstów oraz późniejszej tradycji przed-
stawieniowej (por. przypis 83). Nie bez znaczenia
dla takiej identyfikacji wydaje się także usytuo-
wanie go w bezpośrednim sąsiedztwie, bo w przy-
ległym wysklepku tego samego pola, z Janem
Chrzcicielem, z którym mógł się łatwo kojarzyć
dzięki popularnemu na Wschodzie apokryficzne-
mu żywotowi proroka: towarzyszył mu w drodze
na pustynię w roli jego anioła stróża. Łączący
obie te postacie motyw literacki miał odpowied-
nik ikonograficzny w często spotykanym na Rusi
obrazie wędrówki małego Jana pod opieką Uriela,
np. w malowidłach cerkwi Sw. Cyryla pod Kijo-
wem z w. XIII czy soboru Uspienskiego we Wło-
dzimierzu z r. 14 0 8 75.
Archanioł w polu północnym (ryc. 27) wystę-
puje w stroju nieco odmiennym niż te, jakie no-
szą Michał i domniemany Uriel: chiton ma dłuż-
szy, sięgający prawie stóp i nie wskazujący na
wojownika, na nim zaś nałożony drugi, krótszy
i zdobny w ornament. Rafał (znany pod imieniem
Azariasza przed wypełnieniem misji wobec ro-
dziny Tobiaszów) mógł z powodu swej długotrwa-
łej podróży wzdłuż Tygrysu zyskać pewne rysy
łączone tradycyjnie z bliskowschodnim typem sza-
ty — a niewątpliwie do takich należy podwójny
lub nawet wielostopniowy chiton (tunika) oraz
wzorzystość tkaniny 76.
Dalsze świadectwo na korzyść proponowanej
identyfikacji obu postaci przynosi analiza zacho-
wanych przy nich fragmentów napisów. Na pod-
stawie analogii z imieniem Gabriela pomieszczo-
nym z jednej strony nimbu można założyć, że i tu
nie były one rozdzielone. Za rekonstrukcją imie-
nia Uriel, OypHJib, przy archaniele w polu po-
łudniowym przemawia położenie jedynej zacho-
wanej litery P zbyt bliskie nimbu, aby było jesz-
cze miejsce na sześć następujących po niej liter,
gdyby chodziło o imię Rafała, Pacjiamib. I od-
wrotnie, zarys wyrazu przy postaci po stronie
północnej, dość znacznie odsunięty w lewo, po-
zwala się domyślać — po konwencjonalnym skró-
cie OA i niezachowanej pierwszej literze imie-
nia — trzech dalszych liter acjia, a może i la-
ski czwartej h, po których jest właśnie tyle miej-
Aspects of Monumental Art in Byzantium, London 1947—
—1948, il. 42. — Tenże, The Mosaics of Norman Sicily,
il. 1 i 46. — E. Ki t z i n g e r, The Mosaics of Monreale,
Palermo 1960, schemat II i III.
75 Por. G. Ł o g w i n, Ukrainskoje iskusstwo X—XVIII
w,w., Moskwa 1963, s. 56. — L a z a r i e w, Andriej Ru-
bieże i jego szkoła, il. 114.
76 Co prawda na ruskiej ikonie z w. XVII (zob.
P e r d r i z e t, o. c., il. 13) szaty z wzorzystej tkaniny
mają trzej archaniołowie, jednakże tylko Rafał nosi po-
dobną w typie do tej, którą odznacza się omawiany
sca przed drzewcem berła, by pomieścić końców-
kę Jlb.
W Kościele ruskim kult archanioła Michała
znacznie przewyższał popularnością kult Gabriela,
jak wynika z ilości cerkwi pod jego wezwaniem,
jemu poświęconych ikon, wreszcie z samej nazwy
Sobor archangiela Michaiła na określenie kompo-
zycji, w której występują dwaj, trzej, sześciu czy
siedmiu archaniołów-taksjarchów adorujących
medalion z popiersiem Emanuela w symbolicz-
nym obrazie dotyczącym czci ikon. Znajomość
dalszych dwóch, Rafała i Uriela, przed w. XV
zaznaczyła się w sposób nikły, przechylając się
raczej na korzyść Uriela, jeśli wziąć pod uwagę
wymieniony już, popularny na Rusi apokryf o ży-
ciu św. Jana Chrzciciela, w którym występuje,
a z drugiej strony fakt, że podstawowa dla wie-
dzy o Rafale Księga Tobiasza nie była w Kościele
ortodoksyjnym uznana za kanoniczną. Niemniej
jednak nieraz obaj ci archaniołowie pojawiają się
nazwani imiennie, jak np. w malowidłach Nierie-
dicy w zespole pięciu innych 77, czy pochodzącej
z pobliskiej Lublinowi ziemi halickiej ikonie da-
towanej na w. XV lub XVI (Muzeum Narodowe
w Krakowie), w której podtrzymują chustę z wi-
zerunkiem Spasa Nierukotwornego zamiast zwy-
kłych w tym temacie Michała i Gabriela 78.
Oprócz roli uzupełniającej wobec postaci
Chrystusa Pantokratora w temacie Majestatu
Pańskiego dwaj z czterech archaniołów na skle-
pieniu prezbiterium, Michał i Gabriel, pełnią jesz-
cze inną w konfiguracji z tematem Deisis 79. Oglą-
dani od strony nawy (skąd Uriel i Rafał pozo-
stają niewidoczni), łączą się w jeden nakładający
się kulisowo plan obrazowy z postaciami Matki
Boskiej i Jana Chrzciciela, tworząc razem z nimi
pięcioosobową kompozycję. Ta poszerzona o ar-
chaniołów grupa Deisis przyjęła się niezwykle
szeroko na Rusi, wcześniej szczególnie w kręgu
włodzimiersko-suzdalskim, a od początku w. XV
powszechnie, wchodząc w skład ikonostasu jako
jego główny temat. Umieszczeni w pierwszopla-
nowych polach sklepienia prezbiterium lubelskie-
go Michał i Gabriel panują więc nad przestrzenią
kaplicy jako najwyżsi orędownicy ludzkości w
archanioł lubelski, tj. złożoną ze spodniej tuniki gład-
kiej, a na niej wzorzystej krótkiej.
77 Por. przypis 70.
78 Zob. J. Kłosińska, Ikony. Katalog Muzeum
Narodowego w Krakowie, Kraków 1973, nr 4, s. 78—79,
tu ikona datowana na początek w. XVI. Na 2 połowę
w. XV datuje ją R. G r z ą d z i e 1 a, Twórczość malarza
ikon z Zohatyna (Folia Historiae Artium, X, 1974, il. 2,
s. 52).
79 W a 1 i c k i (o. c., s. 21) spostrzega tylko, że obaj
archaniołowie asystują grupie Deisis.
44
stawieniowej (por. przypis 83). Nie bez znaczenia
dla takiej identyfikacji wydaje się także usytuo-
wanie go w bezpośrednim sąsiedztwie, bo w przy-
ległym wysklepku tego samego pola, z Janem
Chrzcicielem, z którym mógł się łatwo kojarzyć
dzięki popularnemu na Wschodzie apokryficzne-
mu żywotowi proroka: towarzyszył mu w drodze
na pustynię w roli jego anioła stróża. Łączący
obie te postacie motyw literacki miał odpowied-
nik ikonograficzny w często spotykanym na Rusi
obrazie wędrówki małego Jana pod opieką Uriela,
np. w malowidłach cerkwi Sw. Cyryla pod Kijo-
wem z w. XIII czy soboru Uspienskiego we Wło-
dzimierzu z r. 14 0 8 75.
Archanioł w polu północnym (ryc. 27) wystę-
puje w stroju nieco odmiennym niż te, jakie no-
szą Michał i domniemany Uriel: chiton ma dłuż-
szy, sięgający prawie stóp i nie wskazujący na
wojownika, na nim zaś nałożony drugi, krótszy
i zdobny w ornament. Rafał (znany pod imieniem
Azariasza przed wypełnieniem misji wobec ro-
dziny Tobiaszów) mógł z powodu swej długotrwa-
łej podróży wzdłuż Tygrysu zyskać pewne rysy
łączone tradycyjnie z bliskowschodnim typem sza-
ty — a niewątpliwie do takich należy podwójny
lub nawet wielostopniowy chiton (tunika) oraz
wzorzystość tkaniny 76.
Dalsze świadectwo na korzyść proponowanej
identyfikacji obu postaci przynosi analiza zacho-
wanych przy nich fragmentów napisów. Na pod-
stawie analogii z imieniem Gabriela pomieszczo-
nym z jednej strony nimbu można założyć, że i tu
nie były one rozdzielone. Za rekonstrukcją imie-
nia Uriel, OypHJib, przy archaniele w polu po-
łudniowym przemawia położenie jedynej zacho-
wanej litery P zbyt bliskie nimbu, aby było jesz-
cze miejsce na sześć następujących po niej liter,
gdyby chodziło o imię Rafała, Pacjiamib. I od-
wrotnie, zarys wyrazu przy postaci po stronie
północnej, dość znacznie odsunięty w lewo, po-
zwala się domyślać — po konwencjonalnym skró-
cie OA i niezachowanej pierwszej literze imie-
nia — trzech dalszych liter acjia, a może i la-
ski czwartej h, po których jest właśnie tyle miej-
Aspects of Monumental Art in Byzantium, London 1947—
—1948, il. 42. — Tenże, The Mosaics of Norman Sicily,
il. 1 i 46. — E. Ki t z i n g e r, The Mosaics of Monreale,
Palermo 1960, schemat II i III.
75 Por. G. Ł o g w i n, Ukrainskoje iskusstwo X—XVIII
w,w., Moskwa 1963, s. 56. — L a z a r i e w, Andriej Ru-
bieże i jego szkoła, il. 114.
76 Co prawda na ruskiej ikonie z w. XVII (zob.
P e r d r i z e t, o. c., il. 13) szaty z wzorzystej tkaniny
mają trzej archaniołowie, jednakże tylko Rafał nosi po-
dobną w typie do tej, którą odznacza się omawiany
sca przed drzewcem berła, by pomieścić końców-
kę Jlb.
W Kościele ruskim kult archanioła Michała
znacznie przewyższał popularnością kult Gabriela,
jak wynika z ilości cerkwi pod jego wezwaniem,
jemu poświęconych ikon, wreszcie z samej nazwy
Sobor archangiela Michaiła na określenie kompo-
zycji, w której występują dwaj, trzej, sześciu czy
siedmiu archaniołów-taksjarchów adorujących
medalion z popiersiem Emanuela w symbolicz-
nym obrazie dotyczącym czci ikon. Znajomość
dalszych dwóch, Rafała i Uriela, przed w. XV
zaznaczyła się w sposób nikły, przechylając się
raczej na korzyść Uriela, jeśli wziąć pod uwagę
wymieniony już, popularny na Rusi apokryf o ży-
ciu św. Jana Chrzciciela, w którym występuje,
a z drugiej strony fakt, że podstawowa dla wie-
dzy o Rafale Księga Tobiasza nie była w Kościele
ortodoksyjnym uznana za kanoniczną. Niemniej
jednak nieraz obaj ci archaniołowie pojawiają się
nazwani imiennie, jak np. w malowidłach Nierie-
dicy w zespole pięciu innych 77, czy pochodzącej
z pobliskiej Lublinowi ziemi halickiej ikonie da-
towanej na w. XV lub XVI (Muzeum Narodowe
w Krakowie), w której podtrzymują chustę z wi-
zerunkiem Spasa Nierukotwornego zamiast zwy-
kłych w tym temacie Michała i Gabriela 78.
Oprócz roli uzupełniającej wobec postaci
Chrystusa Pantokratora w temacie Majestatu
Pańskiego dwaj z czterech archaniołów na skle-
pieniu prezbiterium, Michał i Gabriel, pełnią jesz-
cze inną w konfiguracji z tematem Deisis 79. Oglą-
dani od strony nawy (skąd Uriel i Rafał pozo-
stają niewidoczni), łączą się w jeden nakładający
się kulisowo plan obrazowy z postaciami Matki
Boskiej i Jana Chrzciciela, tworząc razem z nimi
pięcioosobową kompozycję. Ta poszerzona o ar-
chaniołów grupa Deisis przyjęła się niezwykle
szeroko na Rusi, wcześniej szczególnie w kręgu
włodzimiersko-suzdalskim, a od początku w. XV
powszechnie, wchodząc w skład ikonostasu jako
jego główny temat. Umieszczeni w pierwszopla-
nowych polach sklepienia prezbiterium lubelskie-
go Michał i Gabriel panują więc nad przestrzenią
kaplicy jako najwyżsi orędownicy ludzkości w
archanioł lubelski, tj. złożoną ze spodniej tuniki gład-
kiej, a na niej wzorzystej krótkiej.
77 Por. przypis 70.
78 Zob. J. Kłosińska, Ikony. Katalog Muzeum
Narodowego w Krakowie, Kraków 1973, nr 4, s. 78—79,
tu ikona datowana na początek w. XVI. Na 2 połowę
w. XV datuje ją R. G r z ą d z i e 1 a, Twórczość malarza
ikon z Zohatyna (Folia Historiae Artium, X, 1974, il. 2,
s. 52).
79 W a 1 i c k i (o. c., s. 21) spostrzega tylko, że obaj
archaniołowie asystują grupie Deisis.
44