DOI Artikel:
Krakowski, Piotr: Z zagadnień polskiego malarstwa krajobrazowego w I połowie w. XIX.: (Teoria i twórczość)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0142
na niezliczone prawie indywidualne wątki, ma
jednak wielkie swe i pokrewne zakresy; to w
ogólnym postrzeganiu zlewają się w jeden, har-
monijny i charakterystyczny obraz, gdzie więk-
szość pewnego obrysu, przeplatana rozmaitością
i nieładem wiecznie fantastycznej przyrody — da-
je mu oryginalny i wcale różny od innego cha-
rakter: smutny lub wesoły, ponury lub wspania-
ły; ten wyraz nazywamy fizjonomią okolicy.
Otóż to schwycenie wyrazu tego oblicza, wy-
bór miejsc, gdzie on najwyraźniej przebijać się
zdaje i umiejętne ugrupowanie nastręczających
się przedmiotów, z rozlaniem na wszystko miej-
scowości efektu, powinno być [...] najpierwszym
przedmiotem artysty” 71.
Niewiele zmieniają się u nas poglądy na ma-
larstwo krajobrazowe po r. 1850. W Encyklopedii
Powszechnej Orgelbranda wspomniany już Le-
westam wymienia trzy style malarstwa pejzażo-
wego: styl „heroiczny; czyli akademicki”, dla któ-
rego najbardziej charakterystycznym przedstawi-
cielem był Poussin, styl „poetyczny”, który naj-
lepiej charakteryzuje twórczość Claude Lorraina
i wreszcie styl „realistyczny”, „przedstawiający
krajobraz w całej nagości prawdy”, jak w przy-
padku krajobrazów Ruisdaela 72. W zasadzie jed-
nak Lewestam czyni krok naprzód. Widzimy jak
nawet w popularnych definicjach encyklopedycz-
nych zaznacza się, stale wzrastająca, tendencja
realistyczna w malarstwie krajobrazowym. Z dru-
giej jednak strony ocena twórczości Ruisdaela, ja-
ko par excellence realistycznej, musi budzić za-
strzeżenia z uwagi na swój nikły stopień realizmu
w porównaniu choćby z malarstwem barbizończy-
ków czy Courbeta oraz wcześniejszym Constable’a
i Boningtona. Fascynacja krajobrazem idealnym
ciągle jeszcze była u nas bardzo duża.
Obraz poglądów estetycznych w odniesieniu
do malarstwa krajobrazowego, panujących w okre-
sie romantyzmu w Polsce, nie byłby pełny, gdyby
nie zostały uwzględnione wypowiedzi na ten te-
mat Wojciecha Gersona. Gerson jako malarz kraj-
obrazowy wykazywał pewną ewolucję: od wido-
ków idealistycznych do bardziej realistycznych,
od postawy późnoromantycznej do ąuasi-reali-
stycznej. Ale jeszcze w r. 1876 na odczycie wy-
głoszonym w Warszawie w dniu 28 marca, mó-
wiąc o konieczności obserwacji natury, o zagad-
nieniu prawdy przyrody, której tak wyraźne wy- 71 72
71 Tenże, Myśli o nadaniu charakteru pejzażom.
Z powodu zdań o Galicji w obrazach (Tygodnik Peters-
burski, R. 11 (1840), nr 39, s. 202).
72 Encyklopedia Powszechna, nakł. S. Orgelbranda,
XV, Warszawa 1864, s. 834—835.
stępowanie dostrzegał u Constable’a, jednocześnie
tak formułował swój pogląd na współczesne ma-
larstwo pejzażowe: „Wszak na jednej rzeczy dzi-
siejszym krajobrazom zbywa: poezja z nich ucie-
ka przed realizmem, do niej w tęsknym naszym
umiłowaniu przyrody poetycznej zwracamy się!!!
Bez poezji, bez myśli nie ma sztuki w właści-
wym znaczeniu wyrazu; może być mniej lub wię-
cej powabne rzemiosło” 73. Ta postawa usprawie-
dliwia i wyjaśnia pozytywną ocenę twórczości
Lessinga czy Achenbacha, których Gerson na jed-
nym miejscu stawiał z Diazem czy Rousseau.
Widzimy zatem, jak trwałe były wśród kry-
tyków i artystów polskich koncepcje krajobrazu
idealnego, który wraz z całą estetyką idealistycz-
ną przetrwał niemal do końca w. XIX, odpowied-
nio oczywiście zmieniony i przekształcony w po-
równaniu ze swoją pierwotną osiemnastowieczną
postacią, w wyniku oddziaływania poglądów doby
romantyzmu.
*
* *
Poglądy teoretyczne na temat malarstwa kraj-
obrazowego odbiły się, rzecz zrozumiała, w pol-
skiej działalności twórczej poszczególnych arty-
stów. Wacław Husarski widzi w polskim malar-
stwie romantycznym dwa nurty — wcześniejszy,
idealistyczny, nawiązujący do niemieckiego naza-
renizmu i francuskiego en troubadour i później-
szy, realistyczny wzorujący się na późnoroman-
tycznej sztuce francuskiej, łącznie z twórczością
barbizończyków74. Analogicznie przedstawiałaby
się sytuacja w malarstwie krajobrazowym, gdzie
również można by wyodrębnić kilka faz rozwo-
jowych. Faza pierwsza wiąże się bezpośrednio
jeszcze z osiemnastowiecznym krajobrazem idea-
listycznym, nawiązującym do tradycji tego ro-
dzaju malarstwa w wieku XVIII. Faza druga cha-
rakteryzuje się przede wszystkim piętnem bieder-
meieru, który też częściowo nawiązuje do XVIII
w. wybierając jednak zeń pewne szczególne aspek-
ty, jeśli idzie o percepcję natury. Wreszcie faza
trzecia, która reprezentuje ostatni, późny okres
romantyzmu, bliski realizmowi, okres, dla które-
go we Francji była symptomatyczna szkoła barbi-
zońska.
W XVIII w. polskie malarstwo pejzażowe zde-
73 W. Gerson, Wpółczesne kierunki malarstwa,
Warszawa 1876, s. 41—42.
74 W. Husarski, Polskie malarstwo romantyczne
na tle współczesnych mu prądów w sztuce europejskiej
(Wiedza i Życie 1931, nr 11, s. 761—776).
133
jednak wielkie swe i pokrewne zakresy; to w
ogólnym postrzeganiu zlewają się w jeden, har-
monijny i charakterystyczny obraz, gdzie więk-
szość pewnego obrysu, przeplatana rozmaitością
i nieładem wiecznie fantastycznej przyrody — da-
je mu oryginalny i wcale różny od innego cha-
rakter: smutny lub wesoły, ponury lub wspania-
ły; ten wyraz nazywamy fizjonomią okolicy.
Otóż to schwycenie wyrazu tego oblicza, wy-
bór miejsc, gdzie on najwyraźniej przebijać się
zdaje i umiejętne ugrupowanie nastręczających
się przedmiotów, z rozlaniem na wszystko miej-
scowości efektu, powinno być [...] najpierwszym
przedmiotem artysty” 71.
Niewiele zmieniają się u nas poglądy na ma-
larstwo krajobrazowe po r. 1850. W Encyklopedii
Powszechnej Orgelbranda wspomniany już Le-
westam wymienia trzy style malarstwa pejzażo-
wego: styl „heroiczny; czyli akademicki”, dla któ-
rego najbardziej charakterystycznym przedstawi-
cielem był Poussin, styl „poetyczny”, który naj-
lepiej charakteryzuje twórczość Claude Lorraina
i wreszcie styl „realistyczny”, „przedstawiający
krajobraz w całej nagości prawdy”, jak w przy-
padku krajobrazów Ruisdaela 72. W zasadzie jed-
nak Lewestam czyni krok naprzód. Widzimy jak
nawet w popularnych definicjach encyklopedycz-
nych zaznacza się, stale wzrastająca, tendencja
realistyczna w malarstwie krajobrazowym. Z dru-
giej jednak strony ocena twórczości Ruisdaela, ja-
ko par excellence realistycznej, musi budzić za-
strzeżenia z uwagi na swój nikły stopień realizmu
w porównaniu choćby z malarstwem barbizończy-
ków czy Courbeta oraz wcześniejszym Constable’a
i Boningtona. Fascynacja krajobrazem idealnym
ciągle jeszcze była u nas bardzo duża.
Obraz poglądów estetycznych w odniesieniu
do malarstwa krajobrazowego, panujących w okre-
sie romantyzmu w Polsce, nie byłby pełny, gdyby
nie zostały uwzględnione wypowiedzi na ten te-
mat Wojciecha Gersona. Gerson jako malarz kraj-
obrazowy wykazywał pewną ewolucję: od wido-
ków idealistycznych do bardziej realistycznych,
od postawy późnoromantycznej do ąuasi-reali-
stycznej. Ale jeszcze w r. 1876 na odczycie wy-
głoszonym w Warszawie w dniu 28 marca, mó-
wiąc o konieczności obserwacji natury, o zagad-
nieniu prawdy przyrody, której tak wyraźne wy- 71 72
71 Tenże, Myśli o nadaniu charakteru pejzażom.
Z powodu zdań o Galicji w obrazach (Tygodnik Peters-
burski, R. 11 (1840), nr 39, s. 202).
72 Encyklopedia Powszechna, nakł. S. Orgelbranda,
XV, Warszawa 1864, s. 834—835.
stępowanie dostrzegał u Constable’a, jednocześnie
tak formułował swój pogląd na współczesne ma-
larstwo pejzażowe: „Wszak na jednej rzeczy dzi-
siejszym krajobrazom zbywa: poezja z nich ucie-
ka przed realizmem, do niej w tęsknym naszym
umiłowaniu przyrody poetycznej zwracamy się!!!
Bez poezji, bez myśli nie ma sztuki w właści-
wym znaczeniu wyrazu; może być mniej lub wię-
cej powabne rzemiosło” 73. Ta postawa usprawie-
dliwia i wyjaśnia pozytywną ocenę twórczości
Lessinga czy Achenbacha, których Gerson na jed-
nym miejscu stawiał z Diazem czy Rousseau.
Widzimy zatem, jak trwałe były wśród kry-
tyków i artystów polskich koncepcje krajobrazu
idealnego, który wraz z całą estetyką idealistycz-
ną przetrwał niemal do końca w. XIX, odpowied-
nio oczywiście zmieniony i przekształcony w po-
równaniu ze swoją pierwotną osiemnastowieczną
postacią, w wyniku oddziaływania poglądów doby
romantyzmu.
*
* *
Poglądy teoretyczne na temat malarstwa kraj-
obrazowego odbiły się, rzecz zrozumiała, w pol-
skiej działalności twórczej poszczególnych arty-
stów. Wacław Husarski widzi w polskim malar-
stwie romantycznym dwa nurty — wcześniejszy,
idealistyczny, nawiązujący do niemieckiego naza-
renizmu i francuskiego en troubadour i później-
szy, realistyczny wzorujący się na późnoroman-
tycznej sztuce francuskiej, łącznie z twórczością
barbizończyków74. Analogicznie przedstawiałaby
się sytuacja w malarstwie krajobrazowym, gdzie
również można by wyodrębnić kilka faz rozwo-
jowych. Faza pierwsza wiąże się bezpośrednio
jeszcze z osiemnastowiecznym krajobrazem idea-
listycznym, nawiązującym do tradycji tego ro-
dzaju malarstwa w wieku XVIII. Faza druga cha-
rakteryzuje się przede wszystkim piętnem bieder-
meieru, który też częściowo nawiązuje do XVIII
w. wybierając jednak zeń pewne szczególne aspek-
ty, jeśli idzie o percepcję natury. Wreszcie faza
trzecia, która reprezentuje ostatni, późny okres
romantyzmu, bliski realizmowi, okres, dla które-
go we Francji była symptomatyczna szkoła barbi-
zońska.
W XVIII w. polskie malarstwo pejzażowe zde-
73 W. Gerson, Wpółczesne kierunki malarstwa,
Warszawa 1876, s. 41—42.
74 W. Husarski, Polskie malarstwo romantyczne
na tle współczesnych mu prądów w sztuce europejskiej
(Wiedza i Życie 1931, nr 11, s. 761—776).
133