DOI Artikel:
Kalinowski, Lech: Sztuka przedromańska i romańska w Polsce a dziedzictwo karolińskie i ottońskie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20405#0014
mański sztuki okresu przedromańskiego, przypa-
dającego na lata 966—1038.
Z dwóch pojęć: sztuka przedromańska i ro-
mańska, silniejsze jest pojęcie drugie, sztuki ro-
mańskiej, pojęcie bowiem sztuki przedromańskiej
jest mu przyporządkowane dwojako — najpierw
czasowo, gdyż sztuka przedromańska poprzedza
romańską, po wtóre zaś w swoich cechach formal-
nych, bo sztuka romańska rozwija założenia przed-
romańskiej. Nie bez znaczenia jest również to, że
pojęcie sztuki romańskiej pojawiło się wcześniej,
pojęcie zaś sztuki przedromańskiej ukształtowa-
ło się później. Oba pojęcia, sztuka romańska i
przedromańska, należą do pojęć stylowych, a jako
takie są ugruntowanymi w praktyce artystycznej
swego czasu modelami poznawczymi, konstruowa-
nymi przez systematyczną naukę o sztuce. Rzecz
jasna nie ma żadnego powodu używać terminów
przez nas stworzonych lub naukowo przyjętych —
równobrzmiących w źródłosłowie i złączonych
stosunkiem wynikania, charakterystycznym dla
trwałych więzi procesu historycznego — w taki
sposób, jak gdyby nie było między nimi głębsze-
go związku. Związek ten nie od razu został jed-
nak dostrzeżony i prawidłowo określony, dlatego
należy go szczegółowo rozpatrzyć.
Na wstępie wypada przede wszystkim przy-
pomnieć, że termin sztuka romańska — mimo pe-
joratywnego użycia tej nazwy w r. 1819 przez
Williama Gunna (1750—1841), na co za Paulem
Frankiem zwrócił uwagę Ernst H. Gombrich —
pojawił się, w znaczeniu pozytywnym, na okre-
ślenie cech stylowych architektury przedgotyckiej
we Francji, w kręgu archeologów normandzkich,
kiedy użyli go Charles-Alexis-Adrien du Heris-
sier de Gerville (1769—1853) w r. 1818 i Arcisse
3 W. G u n n, An Inąuiry into the Origin and In-
fluence of Gothic Architecture, London 1918; patrz F.
Franki, The Gothic. Literary Sources and Interpreta-
tions through Eight Centuries, Princeton 1960, s. 507—
—508, oraz E. H. Gombrich, Norm and Form: The
Stylistic Categories of Art History and Its Origins in Re-
naissance Ideals [w:] tenże, Norm and Form. Studies
in the Art of the Renaissance, London-New York 1971
(1 wyd. 1966), s. 85; F. G i d o n, L’Invention du terme
„Architecture romane” par Gernille d’apres ąueląues
lettres de Geruille a Le Prenost, Caen 1935; A. de Cau-
m o n t, Essai sur Varchitecture religieuse du moyen-age
particulierement en Normandie, Parts 1824; tenże,
Cours d’antiquites monumentales professe a Caen, IV,
Paris 1831; tenże, Abecedaire ou rudiment d’archeo-
logie. Architecture religieuse, Paris 1862. Analizując Zło-
tą Bramę we Freibergu G. F. Waagen pisał w r. 1839:
„die Architektur ist durchaus in dem Stil durchgefiihrt,
welcher gewohnlich der byzantinische heisst, den ich
aber den romanischen nenne”. Por. W. Waetzold,
Deutsche Kunsthistoriker, II, Von Passanant bis Justi,
de Caumont (1801—1873) w r. 1825; od nich przy-
jęto go w Niemczech, gdzie pierwszy się nim po-
służył w r. 1837 Gustay F. Waagen (1794—1868),
za nim zaś w r. 1842 Franz Kugler (1808—1858) 3.
W drugiej połowie w. XIX termin ten powszech-
nie się przyjął w piśmiennictwie o sztuce.
Przy tworzeniu nazwy powoływano się na ję-
zyki tzw. romańskie i ich pochodzenie. Od roku
212, kiedy Karakalla nadał obywatelstwo rzym-
skie osobom wolnym zamieszkałym w granicach
cesarstwa rzymskiego, nazwa Romani, przysługu-
jąca dotąd tylko mieszkańcom Rzymu, stała się
nazwą wszystkich obywateli państwa mówiących
po łacinie, niezależnie od ich narodowości, w od-
różnieniu od cudzoziemców, przede wszystkim
Germanów, tak że w w. IV i V Romania zaczęła
oznaczać Romanum imperium i cywilizację rzym-
ską — nazwy te utrzymywały to znaczenie aż do
czasów karolińskich; dopiero w okresie późnego
średniowiecza Romania stała się wyłącznie okre-
śleniem państwa bizantyńskiego. Język potoczny
łaciński różnych prowincji, którego używali Roma-
ni, lingua romana, był przeciwstawiany łacinie,
którą posługiwali się ludzie wykształceni — lingua
latina. Z kolei z nazwy lingua romana lub roma-
nica powstał przymiotnik romanicus, a z niego
przysłówek romanice, czyli w języku, jakim mó-
wili Romani, wreszcie romancium, jako język ce-
sarstwa, a z romancium w dalszym ciągu utworzo-
no słowo starofrancuskie romans, równoznaczne z
dzisiejszym roman (w rodzaju żeńskim romance,
romane). Już w wieku XII termin romans, w pi-
sowni romanz, oznaczał utwór prozą lub poetycki
pisany nie po łacinie, lecz w języku krajowym,
np. Roman de la Rosę, Roman de Renart i inne 4 * * * * * * * * * * * * * * *.
W wieku XIX Friedrich Diez nazwał Romanią
Leipzig 1924, s. 35. F. Kugler, Handbuch der Kunst-
geschichte, I, Stuttgart 1842, s. 415: Die Kunst des ro-
manischen Stiles; s. 418: Die Prinzipien der romani-
schen Architektur.
4 A. Salmon, L. Brandini, Romane. I. Lit-
terature [w:] La Grandę Encyclopedie, XXVIII, Paris
[b.r.w.], s. 841. Patrz również: F. G r o u 11, La forma-
tion des langues romanes, Tournai-Paris 1947, s. 27—83;
E. Au erb ach, Introduction aux etudes de philologie
romane, Frankfurt am Main 1949, s. 38—70; E. R. Cur-
t i u s, European Literaturę and the Latin Middle Ages,
New York •— Evanston 1953 (Harper Torchbooks), s. 30^—
—35; E. Emmel, Roman [w:] Reallexikon der deutschen
Literaturgeschichte, III, 2 wyd. Berlin 1972, szp. 490—
—519; A. Bock Romanische Literaturen (Einfluss auf
die deutsche), tamże, szp. 519—554. Odmiennie od więk-
szości badaczy języki romańskie nie z łaciny ludowej
(sermo uulgaris), ale z klasycznej wyprowadza W. M a ń-
c z a k, Le latin classiąue — langue romane commune,
Wrocław 1977.
6
dającego na lata 966—1038.
Z dwóch pojęć: sztuka przedromańska i ro-
mańska, silniejsze jest pojęcie drugie, sztuki ro-
mańskiej, pojęcie bowiem sztuki przedromańskiej
jest mu przyporządkowane dwojako — najpierw
czasowo, gdyż sztuka przedromańska poprzedza
romańską, po wtóre zaś w swoich cechach formal-
nych, bo sztuka romańska rozwija założenia przed-
romańskiej. Nie bez znaczenia jest również to, że
pojęcie sztuki romańskiej pojawiło się wcześniej,
pojęcie zaś sztuki przedromańskiej ukształtowa-
ło się później. Oba pojęcia, sztuka romańska i
przedromańska, należą do pojęć stylowych, a jako
takie są ugruntowanymi w praktyce artystycznej
swego czasu modelami poznawczymi, konstruowa-
nymi przez systematyczną naukę o sztuce. Rzecz
jasna nie ma żadnego powodu używać terminów
przez nas stworzonych lub naukowo przyjętych —
równobrzmiących w źródłosłowie i złączonych
stosunkiem wynikania, charakterystycznym dla
trwałych więzi procesu historycznego — w taki
sposób, jak gdyby nie było między nimi głębsze-
go związku. Związek ten nie od razu został jed-
nak dostrzeżony i prawidłowo określony, dlatego
należy go szczegółowo rozpatrzyć.
Na wstępie wypada przede wszystkim przy-
pomnieć, że termin sztuka romańska — mimo pe-
joratywnego użycia tej nazwy w r. 1819 przez
Williama Gunna (1750—1841), na co za Paulem
Frankiem zwrócił uwagę Ernst H. Gombrich —
pojawił się, w znaczeniu pozytywnym, na okre-
ślenie cech stylowych architektury przedgotyckiej
we Francji, w kręgu archeologów normandzkich,
kiedy użyli go Charles-Alexis-Adrien du Heris-
sier de Gerville (1769—1853) w r. 1818 i Arcisse
3 W. G u n n, An Inąuiry into the Origin and In-
fluence of Gothic Architecture, London 1918; patrz F.
Franki, The Gothic. Literary Sources and Interpreta-
tions through Eight Centuries, Princeton 1960, s. 507—
—508, oraz E. H. Gombrich, Norm and Form: The
Stylistic Categories of Art History and Its Origins in Re-
naissance Ideals [w:] tenże, Norm and Form. Studies
in the Art of the Renaissance, London-New York 1971
(1 wyd. 1966), s. 85; F. G i d o n, L’Invention du terme
„Architecture romane” par Gernille d’apres ąueląues
lettres de Geruille a Le Prenost, Caen 1935; A. de Cau-
m o n t, Essai sur Varchitecture religieuse du moyen-age
particulierement en Normandie, Parts 1824; tenże,
Cours d’antiquites monumentales professe a Caen, IV,
Paris 1831; tenże, Abecedaire ou rudiment d’archeo-
logie. Architecture religieuse, Paris 1862. Analizując Zło-
tą Bramę we Freibergu G. F. Waagen pisał w r. 1839:
„die Architektur ist durchaus in dem Stil durchgefiihrt,
welcher gewohnlich der byzantinische heisst, den ich
aber den romanischen nenne”. Por. W. Waetzold,
Deutsche Kunsthistoriker, II, Von Passanant bis Justi,
de Caumont (1801—1873) w r. 1825; od nich przy-
jęto go w Niemczech, gdzie pierwszy się nim po-
służył w r. 1837 Gustay F. Waagen (1794—1868),
za nim zaś w r. 1842 Franz Kugler (1808—1858) 3.
W drugiej połowie w. XIX termin ten powszech-
nie się przyjął w piśmiennictwie o sztuce.
Przy tworzeniu nazwy powoływano się na ję-
zyki tzw. romańskie i ich pochodzenie. Od roku
212, kiedy Karakalla nadał obywatelstwo rzym-
skie osobom wolnym zamieszkałym w granicach
cesarstwa rzymskiego, nazwa Romani, przysługu-
jąca dotąd tylko mieszkańcom Rzymu, stała się
nazwą wszystkich obywateli państwa mówiących
po łacinie, niezależnie od ich narodowości, w od-
różnieniu od cudzoziemców, przede wszystkim
Germanów, tak że w w. IV i V Romania zaczęła
oznaczać Romanum imperium i cywilizację rzym-
ską — nazwy te utrzymywały to znaczenie aż do
czasów karolińskich; dopiero w okresie późnego
średniowiecza Romania stała się wyłącznie okre-
śleniem państwa bizantyńskiego. Język potoczny
łaciński różnych prowincji, którego używali Roma-
ni, lingua romana, był przeciwstawiany łacinie,
którą posługiwali się ludzie wykształceni — lingua
latina. Z kolei z nazwy lingua romana lub roma-
nica powstał przymiotnik romanicus, a z niego
przysłówek romanice, czyli w języku, jakim mó-
wili Romani, wreszcie romancium, jako język ce-
sarstwa, a z romancium w dalszym ciągu utworzo-
no słowo starofrancuskie romans, równoznaczne z
dzisiejszym roman (w rodzaju żeńskim romance,
romane). Już w wieku XII termin romans, w pi-
sowni romanz, oznaczał utwór prozą lub poetycki
pisany nie po łacinie, lecz w języku krajowym,
np. Roman de la Rosę, Roman de Renart i inne 4 * * * * * * * * * * * * * * *.
W wieku XIX Friedrich Diez nazwał Romanią
Leipzig 1924, s. 35. F. Kugler, Handbuch der Kunst-
geschichte, I, Stuttgart 1842, s. 415: Die Kunst des ro-
manischen Stiles; s. 418: Die Prinzipien der romani-
schen Architektur.
4 A. Salmon, L. Brandini, Romane. I. Lit-
terature [w:] La Grandę Encyclopedie, XXVIII, Paris
[b.r.w.], s. 841. Patrz również: F. G r o u 11, La forma-
tion des langues romanes, Tournai-Paris 1947, s. 27—83;
E. Au erb ach, Introduction aux etudes de philologie
romane, Frankfurt am Main 1949, s. 38—70; E. R. Cur-
t i u s, European Literaturę and the Latin Middle Ages,
New York •— Evanston 1953 (Harper Torchbooks), s. 30^—
—35; E. Emmel, Roman [w:] Reallexikon der deutschen
Literaturgeschichte, III, 2 wyd. Berlin 1972, szp. 490—
—519; A. Bock Romanische Literaturen (Einfluss auf
die deutsche), tamże, szp. 519—554. Odmiennie od więk-
szości badaczy języki romańskie nie z łaciny ludowej
(sermo uulgaris), ale z klasycznej wyprowadza W. M a ń-
c z a k, Le latin classiąue — langue romane commune,
Wrocław 1977.
6