Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Editor]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Editor]: Folia Historiae Artium (16.1980)

zastosował girlandę wyraźnie działającą ekspre-
syjnie (ryc. 14). Nowością było wprowadzenie li-
ści imitujących dekoracje kamienne. Nie potrafił
ich już naśladować wielkopolski malarz, który
kończył dekorację kodeksu. Natomiast pojawią się
one w zdumiewająco dobrym przykładzie w Bre-
wiarzu włocławskim z 2 połowy w. XV 45. Dalsza
ewolucja miała miejsce na Śląsku. W jednej gru-
pie dzieł wić pochodzenia akantowego uległa dal-
szej schematyzacji, stała się bardziej wydłużona,
urozmaicona formą jakby bukietów złotymi krop-
kami, umieszczonymi przy liściach. Najlepszym
przykładem jest Graduał IF 416 z lat 1380/90.
Istotnym osiągnięciem miniaturzyktów śląskich
była zmiana tej floratury na motywy zbliżone
do dekoracji jakby snycerskiej. Wić wąska, su-
cha żywo poruszała się na białej płaszczyźnie
marginesu. Ta delikatna ekspresyjna dekoracja
nie stanowiła optycznej konkurencji dla inicja-
łów figuralnych. Najdoskonalsze jej przykłady
występują w Mszałach IF 341 (ryc. 18) i nr
8376 (ryc. 17), stała się podstawową formą ozda-
biania kodeksów aż do około r. 1420. Stylizowano
ją w rozmaity sposób: graficzny, malarski, relie-
fowy w zależności od upodobań iluminatora.

Kolejny etap ewolucji zdobienia kart rękopi-
sów związany był z ogólnoeuropejską tendencją
do wprowadzania realistycznych przedstawień fau-
ny i flory w dekoracji marginalnej. Na Śląsku za-
początkował to Jan z Żytawy w początkach lat
dwudziestych w. XV. Geneza jego twórczości słu-
sznie bywa wyprowadzana z grupy dzieł ilumina-
torów czeskich pierwszego dwudziestolecia
XV w.46, ale był to malarz indywidualny, rozwi-
jający także własne problemy formalne.

Podstawę dekoracji marginesów stanowi wąska
łodyga, niekiedy esowato wyginana, z rzadka u-
zupełniana drobnymi liśćmi, które są bardzo po-
dobne do suchej dekoracji roślinnej znanej z póź-
nogotyckiego snycerstwa, czasem rzeźby kamien-
nej. Uzupełniano ją kwiatonami, rozetami, rodza-
jem szyszek i pąków kwiatowych, a także reali-
stycznymi przedstawieniami ptaków, czasem in-
nych zwierząt, a także dzikich ludzi. Dominującą
nową cechą tej dekoracji jest matowość kolory-
styki i niemal graficzne działanie prymatów linii
w kształtowaniu kompozycji. Ten typ ornamenty-
ki obejmował delikatnymi ażurami całą kartę
lub — zagęszczony bogactwem motywów — wy-

45 Breviarum Vladislaviense nr 9, 2 połowa w. XIV

(Biblioteka Seminarium Duchownego), fol.: 250, 104r,

127v, 132v.

46 Problem genezy twórczości Jana z Żytawy przed-

21. Ukrzyżowanie, Mszał gdański, zaginiony (wg W. Dro-

sta)

pełniał marginesy Biblii wrocławskiej IF 11,
Vitae Patrum IVF 179 (ryc. 19). Rozmaitość reali-
zacji była ogromna i zależała od inwencji twór-
ców, sprawności ich ręki, zmysłu harmonii, ilości
elementów dodatkowych, ogólnej tonacji barwnej.
Rozpowszechniony na wszystkich omawianych te-
renach, znany jest z rękopisów Pomorza Wschod-
niego. Dekoracja karty gdańskiego Mszału F.
399 47 wykonana w tym stylu (ryc. 20), Ukrzyżo-
wanie (ryc. 21) w typie miniatury (rama, floratu-
ra tła) i stylizacja postaci wykazują wiele analo-
gii z iluminatorstwem śląskim. Zatem droga prze-
nikania motywów ornamentalnych zdobiących
marginesy mogła być taka sama.

Floratury zdobiące kodeksy, ich rodzaje, a tak-
że ewolucje formalnie są ważne w badaniach ma-

stawiam w nieco odmienny sposób niż Kloss, w pracy
pt. Malarstwo śląskie... (w druku).

47 W. D r o s t, Die Marienkirche in Danzig, Kunst-
schatze, Stuttgart 1963, il. 74.

57