DOI Artikel:
Szablowski, Jerzy: Replika warsztatowa obrazu Quentina Metsysa w zbiorach wawelskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20404#0030
powszechnie zapanował8. Znajomość Leonardo-
wskiego języka farm nie zagłuszyła jednak jego
własnego sposobu widzenia i odczuwania. Madon-
ny reprezentują mimo wszystko typ odmiennej
urody, wzięty z otoczenia flamandzkiego.
Elementem obcym, zdecydowanie konserwa-
tywnym, jest złote tło, nie spotykane już zresztą
w malarstwie niderlandzkim w. XV, gdzie wów-
czas zastąpiono je widokiem wnętrza lub pejza-
żem. Złote tło istniało na ąbrazie wawelskim chy-
ba od samego początku, gdyż rentgenogram nie
wykazuje pod nim żadnych śladów elementów
architektonicznych czy krajobrazowych. W obra-
zie Madonny, ujętym w nowy, renesansowy spo-
sób, występują jeszcze inne oddźwięki stylu go-
tyckiego. Można dopatrywać się ich w kształto-
waniu fałdów tkanin, przywodzącym na myśl ką-
towe żłobienia tzw. stylu łamanego, lecz — jak
wyżej podkreśliłem — znacznie już uspokojone
i złagodzone, a może również w szczupłych dło-
niach Manii o długich i cienkich palcach. Te nie-
znaczne zresztą refleksy gotyku nie zakłócają je-
dnolitości artystycznej i kompozycyjnej obrazu.
Umiejętne, harmonijne łączenie pierwiastków
północnych i po ł u dniowych, postępowych z tra-
dycyjnymi, przy zachowaniu własnego oblicza,
decyduje o oryginalności tego nieprzeciętnego
artysty na początku nowej ery malarstwa ni-
derlandzkiego.
Wśród dzieł Quentina Metsysa, względnie je-
go pracowni, z dojrzałego okresu Mistrza, można
wskazać kilka Madonn z Dzieciątkiem, zbliżają-
cych się swą atmosferą i zawartymi w nich ten-
dencjami artystycznymi do obrazu wawelskiego.
Jako przykłady mogą służyć: Maria z Dzieciąt-
kiem z czasu około r. 1520, w Muzeum Boyman-
sa van Beuningen w Rotterdamie (ryc. 2)7, Maria
tronująca z Dzieciątkiem z czasu między r. 1515
a 1520, w Gemalde Galerie w Berlin-Dahlem 8 i
Maria tuląca Dzieciątko, około r. 1518—1520, w
Musees Royaux des Beaux-Arts w Brukseli9. Mo-
żna tu wspomnieć także Madonnę z Dzieciątkiem
i barankiem z czasu około r. 1520, w Muzeum
Narodowym w Poznaniu 10 i w pewnej mierze św.
Marię Magdalenę (fragment Opłakiwania Chry-
stusa) z czasu między r. 1525 a 1529, w Gemalde
Galerie w Berlin-Dahlem u. Istnieją jednak tak-
że takie przedstawienia Madonny, które są iden-
tyczne lub niemal identyczne z Madonną w zbio-
rach zamku królewskiego na Wawelu. Dzięki M.
J. Friedlanderowi, L. Baldassowi, E. P. Richard-
sonowi, A. Piglerowi i pani A. de Bosąue znamy
już chyba większość tych obiektów 12. Niektóre z
tych obrazów, rozproszonych po różnych zbiorach
publicznych i prywatnych, wyszły może spod rę-
ki samego Mistrza, inne z jego warsztatu, a je-
szcze inne są po prostu starymi kopiami, więcej
lub mniej udanymi. Dla rozstrzygnięcia, do któ-
rej z tych kategorii da się zaliczyć obraz wawel-
ski, trzeba jeszcze raz dokonać przeglądu wszy-
stkich znanych dotąd przedstawicieli tej grupy.
Należą tutaj:
1. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z lat
1515—1520, w The Detroit Institute of Arts w
Detroit, pochodzący z zapisu Jamesa E. Scripsa,
1889; wcześniej znajdujący się w Casa Murata
we Florencji (ryc. 3)13. Madonna malowana
na desce o wymiarach 55,2 X 39,7 cm, jest
6 W. Cohen, Studien zu Quinten Metsys, Ein
Beitrag zur Geschichte der Malerei in den Niederlan-
den, Bonn 1904, s. 3, 68—74, 77—80; G. Gliick, Schick-
fitle einer Komposition Leonardos (Pantheon, II Mun-
chen 1928, s. 506—507); Friedlander, o.c, VII,
1929, s. 47, 50—51; tenże, o.c, VII 1971, s. 25—26, 27,
39; L. B a 1 d a s s, Gotik. und Renaissance im Werke
des Quinten Metsys (Jahrbuch der Kunsthistorischen
Sammlungen in Wien, VII, Wien 1933, s. 146—147,
170, 171—173, 179); Sulzberger, o.c, s. 106, 109;
J. Białostocki, Poznańskie Leonardianum. Uwagi
o Madonnie Quentina Massysa w Muzeum Narodowym
w Poznaniu (Studia Muzealne, Muzeum Narodowe w
Poznaniu, II, Wrocław 1957, s. 112—128); de Bosąue,
o.c, s. 68.
7van Gelder, o.c, s. 40a—40b; de Bosąue,
o.c, s. 202, il. 253.
8 de Bosąue, o.c, s. 200—201, il. 65.
' Tamże, s. 202, il. 66.
Tamże, s. 204—207, il. 254.
11 Tamże, s. 172, il. 57.
I! Friedlander. o.c. VII. 1929. s. 118; tenże,
o.c, VII, 1971, s. 62, tabl. 26, 27; B a 1 d a s s, o.c, s. 170;
E. P. Richardson, Quentin Massys (The Art Quar-
terly, IV—3, 1941, s. 171—172, fig. 9); A. P i g 1 e r, Ka-
talog der Galerie Alter Meister, Budapest 1967, I, s.
419; de Bosąue, o.c, s. 222—223, il. 270—272. Re-
produkcje przechowuje niemal w komplecie Rijksbu-
reau voor Kunsthistorische Documentatie w Hadze.
Z materiałów tych korzystałem w czasie pobytu w
Hadze w latach 1970 i 1971.
13 Odbitki panchromatyczne oraz odbitki ze zdjęć
rentgenowskich i w podczerwieni otrzymałem z The
Detroit Institute of Arts w Stanach Zjednoczonych.
Sekretarz tegoż Instytutu, Charles H. Elam, przesłał
mi łaskawie dane dotyczące kolorytu malowidła (Te-
ki Wawelskie, jw. pod 4). Nadto w czasie mego pobytu
w muzeum w Detroit w r. 1980, przekazano mi odpis
karty katalogowej obrazu (Teki Wawelskie, jw. pod
4), w której zebrano m. in. odnośną literaturę przed-
miotu. Prócz Friedlander a, o.c, VII, 1929, s. 118
i VII, 1971, s. 62 oraz Richardson a, o.c, 1941, s.
24
wskiego języka farm nie zagłuszyła jednak jego
własnego sposobu widzenia i odczuwania. Madon-
ny reprezentują mimo wszystko typ odmiennej
urody, wzięty z otoczenia flamandzkiego.
Elementem obcym, zdecydowanie konserwa-
tywnym, jest złote tło, nie spotykane już zresztą
w malarstwie niderlandzkim w. XV, gdzie wów-
czas zastąpiono je widokiem wnętrza lub pejza-
żem. Złote tło istniało na ąbrazie wawelskim chy-
ba od samego początku, gdyż rentgenogram nie
wykazuje pod nim żadnych śladów elementów
architektonicznych czy krajobrazowych. W obra-
zie Madonny, ujętym w nowy, renesansowy spo-
sób, występują jeszcze inne oddźwięki stylu go-
tyckiego. Można dopatrywać się ich w kształto-
waniu fałdów tkanin, przywodzącym na myśl ką-
towe żłobienia tzw. stylu łamanego, lecz — jak
wyżej podkreśliłem — znacznie już uspokojone
i złagodzone, a może również w szczupłych dło-
niach Manii o długich i cienkich palcach. Te nie-
znaczne zresztą refleksy gotyku nie zakłócają je-
dnolitości artystycznej i kompozycyjnej obrazu.
Umiejętne, harmonijne łączenie pierwiastków
północnych i po ł u dniowych, postępowych z tra-
dycyjnymi, przy zachowaniu własnego oblicza,
decyduje o oryginalności tego nieprzeciętnego
artysty na początku nowej ery malarstwa ni-
derlandzkiego.
Wśród dzieł Quentina Metsysa, względnie je-
go pracowni, z dojrzałego okresu Mistrza, można
wskazać kilka Madonn z Dzieciątkiem, zbliżają-
cych się swą atmosferą i zawartymi w nich ten-
dencjami artystycznymi do obrazu wawelskiego.
Jako przykłady mogą służyć: Maria z Dzieciąt-
kiem z czasu około r. 1520, w Muzeum Boyman-
sa van Beuningen w Rotterdamie (ryc. 2)7, Maria
tronująca z Dzieciątkiem z czasu między r. 1515
a 1520, w Gemalde Galerie w Berlin-Dahlem 8 i
Maria tuląca Dzieciątko, około r. 1518—1520, w
Musees Royaux des Beaux-Arts w Brukseli9. Mo-
żna tu wspomnieć także Madonnę z Dzieciątkiem
i barankiem z czasu około r. 1520, w Muzeum
Narodowym w Poznaniu 10 i w pewnej mierze św.
Marię Magdalenę (fragment Opłakiwania Chry-
stusa) z czasu między r. 1525 a 1529, w Gemalde
Galerie w Berlin-Dahlem u. Istnieją jednak tak-
że takie przedstawienia Madonny, które są iden-
tyczne lub niemal identyczne z Madonną w zbio-
rach zamku królewskiego na Wawelu. Dzięki M.
J. Friedlanderowi, L. Baldassowi, E. P. Richard-
sonowi, A. Piglerowi i pani A. de Bosąue znamy
już chyba większość tych obiektów 12. Niektóre z
tych obrazów, rozproszonych po różnych zbiorach
publicznych i prywatnych, wyszły może spod rę-
ki samego Mistrza, inne z jego warsztatu, a je-
szcze inne są po prostu starymi kopiami, więcej
lub mniej udanymi. Dla rozstrzygnięcia, do któ-
rej z tych kategorii da się zaliczyć obraz wawel-
ski, trzeba jeszcze raz dokonać przeglądu wszy-
stkich znanych dotąd przedstawicieli tej grupy.
Należą tutaj:
1. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z lat
1515—1520, w The Detroit Institute of Arts w
Detroit, pochodzący z zapisu Jamesa E. Scripsa,
1889; wcześniej znajdujący się w Casa Murata
we Florencji (ryc. 3)13. Madonna malowana
na desce o wymiarach 55,2 X 39,7 cm, jest
6 W. Cohen, Studien zu Quinten Metsys, Ein
Beitrag zur Geschichte der Malerei in den Niederlan-
den, Bonn 1904, s. 3, 68—74, 77—80; G. Gliick, Schick-
fitle einer Komposition Leonardos (Pantheon, II Mun-
chen 1928, s. 506—507); Friedlander, o.c, VII,
1929, s. 47, 50—51; tenże, o.c, VII 1971, s. 25—26, 27,
39; L. B a 1 d a s s, Gotik. und Renaissance im Werke
des Quinten Metsys (Jahrbuch der Kunsthistorischen
Sammlungen in Wien, VII, Wien 1933, s. 146—147,
170, 171—173, 179); Sulzberger, o.c, s. 106, 109;
J. Białostocki, Poznańskie Leonardianum. Uwagi
o Madonnie Quentina Massysa w Muzeum Narodowym
w Poznaniu (Studia Muzealne, Muzeum Narodowe w
Poznaniu, II, Wrocław 1957, s. 112—128); de Bosąue,
o.c, s. 68.
7van Gelder, o.c, s. 40a—40b; de Bosąue,
o.c, s. 202, il. 253.
8 de Bosąue, o.c, s. 200—201, il. 65.
' Tamże, s. 202, il. 66.
Tamże, s. 204—207, il. 254.
11 Tamże, s. 172, il. 57.
I! Friedlander. o.c. VII. 1929. s. 118; tenże,
o.c, VII, 1971, s. 62, tabl. 26, 27; B a 1 d a s s, o.c, s. 170;
E. P. Richardson, Quentin Massys (The Art Quar-
terly, IV—3, 1941, s. 171—172, fig. 9); A. P i g 1 e r, Ka-
talog der Galerie Alter Meister, Budapest 1967, I, s.
419; de Bosąue, o.c, s. 222—223, il. 270—272. Re-
produkcje przechowuje niemal w komplecie Rijksbu-
reau voor Kunsthistorische Documentatie w Hadze.
Z materiałów tych korzystałem w czasie pobytu w
Hadze w latach 1970 i 1971.
13 Odbitki panchromatyczne oraz odbitki ze zdjęć
rentgenowskich i w podczerwieni otrzymałem z The
Detroit Institute of Arts w Stanach Zjednoczonych.
Sekretarz tegoż Instytutu, Charles H. Elam, przesłał
mi łaskawie dane dotyczące kolorytu malowidła (Te-
ki Wawelskie, jw. pod 4). Nadto w czasie mego pobytu
w muzeum w Detroit w r. 1980, przekazano mi odpis
karty katalogowej obrazu (Teki Wawelskie, jw. pod
4), w której zebrano m. in. odnośną literaturę przed-
miotu. Prócz Friedlander a, o.c, VII, 1929, s. 118
i VII, 1971, s. 62 oraz Richardson a, o.c, 1941, s.
24