DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Termin "groteska" a sztuki plastycne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0011
Folia Historiae Artium, T. XIX (1983)
PL ISSN 0071-6723
TOMASZ GRY GLE WIC Z
TERMIN „GROTESKA" A SZTUKI PLASTYCZNE *
I
Słownik języka polskiego podaje, że groteska
to: „1. Utwór literacki, muzyczny lub plastycz-
ny o elementach komicznych, karykaturalnych
[...] 2. Ornament złożony z wici roślinnej, w któ-
rą wplątane są kwiaty, owoce, trofea, motywy
architektonicznie i postacie ludzkie, zwierzęce, czę-
sto fantastycznie" 1. Tę dwuznaezeriiiowość powta-
rza Słownik terminów literackich, według którego
groteska to: „1. Rodzaj deko racy jnego ornamenl-
tu opartego na motywach stylizowanych wici ro-
ślinnych, przeplatających się z fantastycznie
przedstawionymi figurami ludzkimi i zwierzęcy-
mi [...] 2. Kategoria estetyczna realizująca się w
utworach plastycznych, muzycznych, filmowych,
teatralnych i literackich" 2.
W świetle powyższych definicji groteska jest
więc albo ornamentem, albo —■ według Słowni-
ka języka polskiego — „utworem literackim, mu-
zycznym lub plastycznym", a według Słownika
terminów literackich „kategorią estetyczną".
Rzeczownik „groteska" pochodzi od włoskiego
Za grottesca, grottesco, utworzonych od słowa la
grotta. Termin ten został użyty po raz pierwszy
w okresie renesansu dla określenia późnoantycz-
nego ornamentu, występującego w dekoracjach
malarskich starorzymskich domów odkrywanych
w tym czasie w głębokich wykopach. Wydoby-
wane na światło dzienne ruiny brano wówczas
niesłusznie za sztuczne jgroty. Do jednych z pier-
wszych, a zarazem do najbardziej znanych wy-
* Niniejsza rozprawa jest nieco zmodyfikowaną wer-
sją pierwszego rozdziału mojej pracy doktorskiej, napi-
sanej w roku 1980 pod kierunkiem prof. Mieczysława
Porębskiego, któremu serdecznie dziękuję za pomoc
naukową, jakiej mi udzielił jako promotor.
1 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1960, t. II,
s. 1315.
2 M. Głowiński, T. K o s t k i e w i c z o w a,
kopalisk tego czasu należał, odkryty w roku 1493,
Domus Aurea Nerona z salą dekorowaną „gro-
teskami" przez Pabullusa (ryc. 1). Najsłynniej-
szą realizacją zaś renesansowej groteski były de-
koracje loggii watykańskich wykonane pod kie-
runkiem Rafaela w latach 1517—(1519, pozosta-
jące na długo niedoścignionym wzorem naślado-
wanym przez liczne rzesze artystów włoskich i
obcych.
Ornament groteskowy — bardzo popularny,
kopiowany według wizorów antycznych i prze-
twarzany przez takich malarzy włoskiego rene-
sansu, jak Filippilno Lilppi, Giovanni da Udine,
Ghirlandaio, Perugino, Pmturiochio, Signorelli —
rozprzestrzenił się w wieku XVI w całej Euro-
pie. Na Północy uprawiany m. dn. przez Corneli-
sa Florisa i Cornelisa Bosa, stał się punktem wyj-
ścia ornamentów: rollwerku oraz małżowinowo-
-ehrząstkowegO'. Od wieku XVI ornament grote-
skowy stał się nierozłącznym elementem architek-
tury opartej na tradycji grecko-rzymskiego anty-
ku a włoskiego renesansu.
Odkrycie Złotego Domu Nerona przyniosło nie
tylko powstanie nowego wzoru o rodowodzie an-
tycznym, ale także spowodowało falę teoretycz-
nego zainteresowania groteską. Dyskusja toczyła
się na kartach licznie wtedy powstających trak)-
tatów. Jak podaje Nicole Dacos, badająca recep-
cję ,malowideł ,z Domus Aurea, pojawienie się gro-
teski rozpętało („pirawdziwą walkę Starych z No-
woczesnymi" 3. „Nowocześni'-', zgodnie z antyna-
A. O k o pi e ń-S ła w i ń s k a, J. Sławiński, Słow-
nik terminów literackich, Wrocław 1975, s. 147.
3 N. Dacos, La decouverte de la Domus Aurea
et la jormation des Grotesąues a la Renaissance (The
Warburg Institute University of London), London 1969,
s. 122. Dacos pisze o „ąuerelle des Anciens et des Mo-
dernes", co można byłoby przetłumaczyć także tak, jak
to zrobił w przypadku dyskusji między zwolennikami
5
PL ISSN 0071-6723
TOMASZ GRY GLE WIC Z
TERMIN „GROTESKA" A SZTUKI PLASTYCZNE *
I
Słownik języka polskiego podaje, że groteska
to: „1. Utwór literacki, muzyczny lub plastycz-
ny o elementach komicznych, karykaturalnych
[...] 2. Ornament złożony z wici roślinnej, w któ-
rą wplątane są kwiaty, owoce, trofea, motywy
architektonicznie i postacie ludzkie, zwierzęce, czę-
sto fantastycznie" 1. Tę dwuznaezeriiiowość powta-
rza Słownik terminów literackich, według którego
groteska to: „1. Rodzaj deko racy jnego ornamenl-
tu opartego na motywach stylizowanych wici ro-
ślinnych, przeplatających się z fantastycznie
przedstawionymi figurami ludzkimi i zwierzęcy-
mi [...] 2. Kategoria estetyczna realizująca się w
utworach plastycznych, muzycznych, filmowych,
teatralnych i literackich" 2.
W świetle powyższych definicji groteska jest
więc albo ornamentem, albo —■ według Słowni-
ka języka polskiego — „utworem literackim, mu-
zycznym lub plastycznym", a według Słownika
terminów literackich „kategorią estetyczną".
Rzeczownik „groteska" pochodzi od włoskiego
Za grottesca, grottesco, utworzonych od słowa la
grotta. Termin ten został użyty po raz pierwszy
w okresie renesansu dla określenia późnoantycz-
nego ornamentu, występującego w dekoracjach
malarskich starorzymskich domów odkrywanych
w tym czasie w głębokich wykopach. Wydoby-
wane na światło dzienne ruiny brano wówczas
niesłusznie za sztuczne jgroty. Do jednych z pier-
wszych, a zarazem do najbardziej znanych wy-
* Niniejsza rozprawa jest nieco zmodyfikowaną wer-
sją pierwszego rozdziału mojej pracy doktorskiej, napi-
sanej w roku 1980 pod kierunkiem prof. Mieczysława
Porębskiego, któremu serdecznie dziękuję za pomoc
naukową, jakiej mi udzielił jako promotor.
1 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1960, t. II,
s. 1315.
2 M. Głowiński, T. K o s t k i e w i c z o w a,
kopalisk tego czasu należał, odkryty w roku 1493,
Domus Aurea Nerona z salą dekorowaną „gro-
teskami" przez Pabullusa (ryc. 1). Najsłynniej-
szą realizacją zaś renesansowej groteski były de-
koracje loggii watykańskich wykonane pod kie-
runkiem Rafaela w latach 1517—(1519, pozosta-
jące na długo niedoścignionym wzorem naślado-
wanym przez liczne rzesze artystów włoskich i
obcych.
Ornament groteskowy — bardzo popularny,
kopiowany według wizorów antycznych i prze-
twarzany przez takich malarzy włoskiego rene-
sansu, jak Filippilno Lilppi, Giovanni da Udine,
Ghirlandaio, Perugino, Pmturiochio, Signorelli —
rozprzestrzenił się w wieku XVI w całej Euro-
pie. Na Północy uprawiany m. dn. przez Corneli-
sa Florisa i Cornelisa Bosa, stał się punktem wyj-
ścia ornamentów: rollwerku oraz małżowinowo-
-ehrząstkowegO'. Od wieku XVI ornament grote-
skowy stał się nierozłącznym elementem architek-
tury opartej na tradycji grecko-rzymskiego anty-
ku a włoskiego renesansu.
Odkrycie Złotego Domu Nerona przyniosło nie
tylko powstanie nowego wzoru o rodowodzie an-
tycznym, ale także spowodowało falę teoretycz-
nego zainteresowania groteską. Dyskusja toczyła
się na kartach licznie wtedy powstających trak)-
tatów. Jak podaje Nicole Dacos, badająca recep-
cję ,malowideł ,z Domus Aurea, pojawienie się gro-
teski rozpętało („pirawdziwą walkę Starych z No-
woczesnymi" 3. „Nowocześni'-', zgodnie z antyna-
A. O k o pi e ń-S ła w i ń s k a, J. Sławiński, Słow-
nik terminów literackich, Wrocław 1975, s. 147.
3 N. Dacos, La decouverte de la Domus Aurea
et la jormation des Grotesąues a la Renaissance (The
Warburg Institute University of London), London 1969,
s. 122. Dacos pisze o „ąuerelle des Anciens et des Mo-
dernes", co można byłoby przetłumaczyć także tak, jak
to zrobił w przypadku dyskusji między zwolennikami
5