DOI Artikel:
Gryglewicz, Tomasz: Termin "groteska" a sztuki plastycne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0015
2. Hieronim Bosch, fragment części środkowej tryp-
tyku z Kuszeniem św. Antoniego. Lizbona, Muzeum Na-
tional (wg L. B a 1 d a s s, Hieronim Bosch, Wien-Miin-
chen 1959)
zadowalającego nowoczesnego człowieka rozwią-
zania scenicznego, jakim jest dramat. Wzorem po-
stulowanej „dramatycznej" twórczości są dla Hu-
go utwory Szekspira. Pisał on: „Szekspir to -dra-
mat. Dramat, który stapia tym samym tchnie-
niem groteskę i wzniosłość, grozę i błazeństwo,
tragedię i komedię — ,dramat jest cechą charak-
terystyczną dla trzeciej epoki poetyckiej, dla li-
teratury obecnej" 18. Rozumienie rzeczywistości
jako dwu aintagonistycznych, ale nierozłącznych
sił — czego literackim odbiciem jest dla Hugo
dramat — umożliwiła dopiero religia chrześcijań-
ska:
„Chrześcijaństwo prowadzi poezję do prawdy.
Tak jak i ono, muza nowoczesna ogarnia rzeczy
widzeniem głębszym i szerszym. Czuje ona, że nie
wszystko w stworzeniu jest po ludzku piękne,
że brzydota istnieje obok piękna, to, co szkarad-
ne, przy tym, co miłe dla oka; że groteska jest
drugą stroną wzniosłości, a zło jawi się wraz z
dobrem, mrok ze światłem" 19.
18 V. Hugo, Przedmowa do dramatu „Cromwell"
[w:] Manifesty romantyzmu, 1790—1830. Anglia, Niemcy,
Francja, wybór i oprać. A. Kowalczyków a, War-
szawa 1975, s. 277.
19 Tamże, s. 269.
20 w Wielkim Słowniku Powszechnym XIX w. La-
rousse'a czytamy pod hasłem „groteska": „La naturę
du grotesąue est d'etre a la fors difforms et risible;
il y a donc entre le comiąue et le grotesąue le rapport
du genre a 1'espece: le genre comiąue excit le rire,
mais il n'est pas exclusif de la beaute; le grotesąue
Co jest jeszcze charakterystyczne dla Hugo, to
to, że łączył on termin „groteska" nie tylko z
pojęciem „komizmu", lecz także —■ zgodnie z za-
interesowaniami wieku XIX — z kategorią „brzy-
doty" 20. Z kolei z pojęciem „brzydoty" związa-
ny był ściśle — również rozważany w XIX stu-
leciu — problem ,,ch arak terystyczn ości", a co .za
tym idzie zagadnienie karykatury. Hugo w swej
przedmowie do Cromwella postulował, aby „po-
eta, tworząc dzieło [...] o ile powinien wybierać
pośród rzeczy (a powinien), to nie to, co piękne,
lecz to, co charakterystyczine" 21. Thomas Wright
szedł jeszcze dalej, utożsamiając wręcz w swej
obszerniej książce History oj Caricature and Gro-
tesąue in Literaturę and Art ipojęcia groteski i
karykatury oraz łącząc je z pokrewnymi: bur-
leską, parodią i farsą 22.
Pomimo jednak wysokiej rangi, jaką zajęła
groteska w oczach romantyków, temrin ten w
XIX wieku nadal zachowywał swoje pejoratyw-
ne zabarwienie. Dla Johna Ruskina w The Sto-
nes oj Venice (1851—1853) szesnastowieczna ar-
chitektura wenecka była przejawem „ducha idio-
tycznej kpiny" a „pozbawionej skrupułów pogoni
za przyjemnością" 23. Ruskim Wiąże groteskę z za-
bawą, dzieląc artystów na tych, którzy bawią się
żartem mądrze, na tych, którzy bawią się nim
z konieczności, na tych, którzy żartują ndeumiar-
kowanie, i na koniec na tych, którzy w ogóle nie
żartują. Z podziałem tym korespondują trzy ty-
py groteski: „szlachetna", „niska" i „okropna"
(noble, ignoble and terrible grotesąue), a także
groteska „fałszywa" i „prawdziwa".
Pogląd, że groteska jest przejawem trywial-
nego, grubego komizmu, został dopiero całkowi-
cie przełamany w okresie trzeciego nasilenia za-
interesowania nią ze strony teorii, przypadające-
go na lata po drugiej wojnie światowej i trwają-
cego do dziś. Zainteresowanie to nieprzypadkowo
rozpoczęło się w czasach popularności filozofii
egzystencjalistycznej, której jednym z czołowych
zagadnień był problem absurdu. „Podobnie jak
pojęcia, których zakresy krzyżują się z jej zakre-
sem — absurd, tragikomedia — groteska została
uznana za sposób ekspresji właściwy naszym cza-
est presąue necessairement laid, a cause de sa diiformii-
te". Grand Dictionnaire Universel du XIX siecle [...]
Par M. Pierre Larousse, Paris 1872, vol. 8, s. 1555.
21 Hugo, o.c, s. 297.
22 Por. T. Wright, Histoire de la caricature et
du grotesąue dans la litterature et dans l'art, traduite
par O. S a c h o t, Paris 1867.
23 J. Ru skin, The stones of Menice, vol. III: The
Fali, London [b. r.], s. 124, 134; cyt. wg: E. Kuryluk,
Salome albo o rozkoszy. O grotesce w twórczości Au-
breya Beardsleya, Kraków 1976, s. 18.
9
tyku z Kuszeniem św. Antoniego. Lizbona, Muzeum Na-
tional (wg L. B a 1 d a s s, Hieronim Bosch, Wien-Miin-
chen 1959)
zadowalającego nowoczesnego człowieka rozwią-
zania scenicznego, jakim jest dramat. Wzorem po-
stulowanej „dramatycznej" twórczości są dla Hu-
go utwory Szekspira. Pisał on: „Szekspir to -dra-
mat. Dramat, który stapia tym samym tchnie-
niem groteskę i wzniosłość, grozę i błazeństwo,
tragedię i komedię — ,dramat jest cechą charak-
terystyczną dla trzeciej epoki poetyckiej, dla li-
teratury obecnej" 18. Rozumienie rzeczywistości
jako dwu aintagonistycznych, ale nierozłącznych
sił — czego literackim odbiciem jest dla Hugo
dramat — umożliwiła dopiero religia chrześcijań-
ska:
„Chrześcijaństwo prowadzi poezję do prawdy.
Tak jak i ono, muza nowoczesna ogarnia rzeczy
widzeniem głębszym i szerszym. Czuje ona, że nie
wszystko w stworzeniu jest po ludzku piękne,
że brzydota istnieje obok piękna, to, co szkarad-
ne, przy tym, co miłe dla oka; że groteska jest
drugą stroną wzniosłości, a zło jawi się wraz z
dobrem, mrok ze światłem" 19.
18 V. Hugo, Przedmowa do dramatu „Cromwell"
[w:] Manifesty romantyzmu, 1790—1830. Anglia, Niemcy,
Francja, wybór i oprać. A. Kowalczyków a, War-
szawa 1975, s. 277.
19 Tamże, s. 269.
20 w Wielkim Słowniku Powszechnym XIX w. La-
rousse'a czytamy pod hasłem „groteska": „La naturę
du grotesąue est d'etre a la fors difforms et risible;
il y a donc entre le comiąue et le grotesąue le rapport
du genre a 1'espece: le genre comiąue excit le rire,
mais il n'est pas exclusif de la beaute; le grotesąue
Co jest jeszcze charakterystyczne dla Hugo, to
to, że łączył on termin „groteska" nie tylko z
pojęciem „komizmu", lecz także —■ zgodnie z za-
interesowaniami wieku XIX — z kategorią „brzy-
doty" 20. Z kolei z pojęciem „brzydoty" związa-
ny był ściśle — również rozważany w XIX stu-
leciu — problem ,,ch arak terystyczn ości", a co .za
tym idzie zagadnienie karykatury. Hugo w swej
przedmowie do Cromwella postulował, aby „po-
eta, tworząc dzieło [...] o ile powinien wybierać
pośród rzeczy (a powinien), to nie to, co piękne,
lecz to, co charakterystyczine" 21. Thomas Wright
szedł jeszcze dalej, utożsamiając wręcz w swej
obszerniej książce History oj Caricature and Gro-
tesąue in Literaturę and Art ipojęcia groteski i
karykatury oraz łącząc je z pokrewnymi: bur-
leską, parodią i farsą 22.
Pomimo jednak wysokiej rangi, jaką zajęła
groteska w oczach romantyków, temrin ten w
XIX wieku nadal zachowywał swoje pejoratyw-
ne zabarwienie. Dla Johna Ruskina w The Sto-
nes oj Venice (1851—1853) szesnastowieczna ar-
chitektura wenecka była przejawem „ducha idio-
tycznej kpiny" a „pozbawionej skrupułów pogoni
za przyjemnością" 23. Ruskim Wiąże groteskę z za-
bawą, dzieląc artystów na tych, którzy bawią się
żartem mądrze, na tych, którzy bawią się nim
z konieczności, na tych, którzy żartują ndeumiar-
kowanie, i na koniec na tych, którzy w ogóle nie
żartują. Z podziałem tym korespondują trzy ty-
py groteski: „szlachetna", „niska" i „okropna"
(noble, ignoble and terrible grotesąue), a także
groteska „fałszywa" i „prawdziwa".
Pogląd, że groteska jest przejawem trywial-
nego, grubego komizmu, został dopiero całkowi-
cie przełamany w okresie trzeciego nasilenia za-
interesowania nią ze strony teorii, przypadające-
go na lata po drugiej wojnie światowej i trwają-
cego do dziś. Zainteresowanie to nieprzypadkowo
rozpoczęło się w czasach popularności filozofii
egzystencjalistycznej, której jednym z czołowych
zagadnień był problem absurdu. „Podobnie jak
pojęcia, których zakresy krzyżują się z jej zakre-
sem — absurd, tragikomedia — groteska została
uznana za sposób ekspresji właściwy naszym cza-
est presąue necessairement laid, a cause de sa diiformii-
te". Grand Dictionnaire Universel du XIX siecle [...]
Par M. Pierre Larousse, Paris 1872, vol. 8, s. 1555.
21 Hugo, o.c, s. 297.
22 Por. T. Wright, Histoire de la caricature et
du grotesąue dans la litterature et dans l'art, traduite
par O. S a c h o t, Paris 1867.
23 J. Ru skin, The stones of Menice, vol. III: The
Fali, London [b. r.], s. 124, 134; cyt. wg: E. Kuryluk,
Salome albo o rozkoszy. O grotesce w twórczości Au-
breya Beardsleya, Kraków 1976, s. 18.
9