DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Znaczenie wnętrza Panteonu dla architectury europejskiej XV-XVIII wieku: wstęp do badań nad kopułowymi salami w budowlach prywatnych i publicznych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0082
Śledząc rozwój koncepcji typu rotundowej sa-
li z kopułą w świeckich budynkach nowożyt-
nych i jego różnorakich funkcji nie można oczy-
wiście zawęzić zagadnienia do wskazania związ-
ków danego przykładu wyłącznie z Panteonem.
Świątynia starożytna bowiem nie zawsze odgry-
wała w tych dziejach rolę pierwszoplanową. W
wielu wypadkach narzuca się kilka możliwych
interpretacji pochodzenia motywów, co nie za-
wsze, wobec niedostatecznych źródeł, można by-
ło bez wątpliwości wyświetlić.
Dotychczas poruszane tu zagadnienia omawia-
no głównie na marginesie prac monograficz-
nych 5. Jedynie Robert W. Berger szerzej wy-
jaśnił problem genezy formalnej salonu d l'ita-
lienne, wiążąc jego powstanie z kręgiem Frances-
ca di Giorgio Martini i Mantegni, a potem z dzie-
łami Palladia i Le Pautre'a 6. Brak natomiast oso-
bnego omówienia kwestii kształtowania się funk-
cji i treśoi ideowych takiego pomieszczenia.
2. 10 maja r. 609, na polecenie Bonifacego IV,
zlikwidowano kwitnący wówczas „kult demonów"
przez poświęcenie Panteonu NPMarii d Wszystkim
Męczennikom7. I tej nowej funkcji liturgicznej
zawdzięcza budowla ta swoje przetrwanie we
wczesnym średniowieczu8. Do jej popularności
przyczyniło się z pewnością również przeświad-
czenie, że stanowi szczytowe osiągnięcie architek-
toniczne pogan9. Jednak prawdziwy przełom w
ocenie jej walorów estetycznych dokonał się w w.
XIV i XV, przy czym znaczenie miały tu bada-
1. Panteon i termy Agryppy. Plan wg Palladia. Vicen-
za, Museo Civico nr 33 (wg G. G. Zorziego)
nia najpierw w obrębie tradycji humanistycznej,
potem amatorskiej i artystycznej 10. W ramach
tej pierwszej przełomu dokonał Petrarka i jego
uczeń Fazio, chwalący „wspaniałość architektu-
ry" u. Głębiej uzasadnił swój zachwyt dopiero
Flavio Biondo na początku w. XV 12, a potem Leo-
ne Battista Alberti13. Typową dla swojego czasu,
wielką pochwałę jego architektury zawarł Seba-
5 Odnośne pozycje będę cytował podczas omawiania
zagadnień szczegółowych.
6 R. W. Berger, Antoine Le Pautre. A French
Architect of the Era of Louis XIV, New York 1969, s.
26—27. Autor rozwinął ostatnio swoją tezę, przypisując
Le Vau uleganie wpływom siedemnastowiecznej architek-
tury włoskiej z kręgu Maderny i Berniniego. Por. t e n-
ż e, Louis Le Vau's Ch&teau du Raincy (Architectura,
VI: 1976, s. 40—43). Już po złożeniu niniejszej pracy do
druku ukazał się ważny artykuł, którego autor polemi-
zuje z tezą Bergera, a jako źródło pomysłu wysuwa no-
wożytne rekonstrukcje pałaców starożytnych: D. F e 1 d-
m a n n, Das Hotel de La Vrilliere und die Raume „d
1'italienne" bei Louis Le Vau (Zeitschrift fur Kunstge-
schichte, XLV, 1982), s. 395—422, a zwłaszcza s. 418 i n.
7 „Papa Bonifacio petente iusisit in veteri fano quod
Pantheum vocatur oblatis ydolatriae sordibus ecclesiam
beatae semperąue virginis Mariae et omnium martyrum
fieri" (Paul. Diac. IV, 36 — cyt. wg: Z i e g 1 e r, o.c,
szp. 730).
8 Zdawał sobie z tego sprawę m. in. Petrarka
(De Remediis Utriusąue Fortunae, I, 118) i Filaretę,
Ilb. I, fol. 6v (por. Filarete's Treatise on Architecture,
ed. J. R. Spencer, London 1965).
9 „unum templum -caeteris mirabiliuis et sublimius in
honorem Deorum omnium erexerunt et pantheon, quod
est toti Dii, vocaverunt" — cyt. wg: J. a Voragine,
Legenda Aurea, Lipsiae MDCCCL, cap. CLXII (157), De
omnibus sanctis, s. 7119.
10 Charakterystykę tych nurtów studiów nad staro-
żytnością przeprowadzili E. Mandow.sky ahd C. Mit-
chell, Pirro Ligorio's Roman Antiąuities (Studies of
the Warburg Institute, t. 28, London 1963, rozdz. 2: An-
tiąuarian Studies before Ligorio), s. 7—20. Autorzy wy-
różnili omawiane rodzaje starożytnictwa i sklasyfikowali
najważniejsze dzieła renesansowe.
11 Petrarka, o.c. i F. degli U b e r t i, II Ditamon-
do — cyt. wg: C. Cors i, Scrittori d'Italia, Bari 1952,
s. 206—'207, oraz T. Buddemsdeg, Criticism and
Praise of the Pantheon in the Middle Ages and the Re-
naissance (Classical Influences on European Culture A. D.
500—1500, Cambridge 1971, s. 261).
12 F. Bi o n d o (Roma Instaurata, t. III, ok. r. 1446,
S. 62' i n.) zwraca uwagę na walory artystyczne.
13 W liście do Mattea de' Pasti z r. 1454 (przedruko-
wanym w: C. Cray son, Alberti and the Tempio Ma-
latestiano, New York 1957 — cyt. za: Buddensieg,
o.c, s. 265) Alberti uznaje Panteon za wzór o niepod-
ważalnym znaczeniu. W swoim traktacie architektonicz-
nym (Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Warszawa 1960,
ks. VII, rozdz. 10 i lii) powołuje się na zastosowane tam
rozwiązania, jako na wybitne przykłady godne naślado-
wania. O rozpowszechnieniu się „kultu" Panteonu świad-
czy np. powoływanie się na jego kopułę przy opisie świą-
76
li z kopułą w świeckich budynkach nowożyt-
nych i jego różnorakich funkcji nie można oczy-
wiście zawęzić zagadnienia do wskazania związ-
ków danego przykładu wyłącznie z Panteonem.
Świątynia starożytna bowiem nie zawsze odgry-
wała w tych dziejach rolę pierwszoplanową. W
wielu wypadkach narzuca się kilka możliwych
interpretacji pochodzenia motywów, co nie za-
wsze, wobec niedostatecznych źródeł, można by-
ło bez wątpliwości wyświetlić.
Dotychczas poruszane tu zagadnienia omawia-
no głównie na marginesie prac monograficz-
nych 5. Jedynie Robert W. Berger szerzej wy-
jaśnił problem genezy formalnej salonu d l'ita-
lienne, wiążąc jego powstanie z kręgiem Frances-
ca di Giorgio Martini i Mantegni, a potem z dzie-
łami Palladia i Le Pautre'a 6. Brak natomiast oso-
bnego omówienia kwestii kształtowania się funk-
cji i treśoi ideowych takiego pomieszczenia.
2. 10 maja r. 609, na polecenie Bonifacego IV,
zlikwidowano kwitnący wówczas „kult demonów"
przez poświęcenie Panteonu NPMarii d Wszystkim
Męczennikom7. I tej nowej funkcji liturgicznej
zawdzięcza budowla ta swoje przetrwanie we
wczesnym średniowieczu8. Do jej popularności
przyczyniło się z pewnością również przeświad-
czenie, że stanowi szczytowe osiągnięcie architek-
toniczne pogan9. Jednak prawdziwy przełom w
ocenie jej walorów estetycznych dokonał się w w.
XIV i XV, przy czym znaczenie miały tu bada-
1. Panteon i termy Agryppy. Plan wg Palladia. Vicen-
za, Museo Civico nr 33 (wg G. G. Zorziego)
nia najpierw w obrębie tradycji humanistycznej,
potem amatorskiej i artystycznej 10. W ramach
tej pierwszej przełomu dokonał Petrarka i jego
uczeń Fazio, chwalący „wspaniałość architektu-
ry" u. Głębiej uzasadnił swój zachwyt dopiero
Flavio Biondo na początku w. XV 12, a potem Leo-
ne Battista Alberti13. Typową dla swojego czasu,
wielką pochwałę jego architektury zawarł Seba-
5 Odnośne pozycje będę cytował podczas omawiania
zagadnień szczegółowych.
6 R. W. Berger, Antoine Le Pautre. A French
Architect of the Era of Louis XIV, New York 1969, s.
26—27. Autor rozwinął ostatnio swoją tezę, przypisując
Le Vau uleganie wpływom siedemnastowiecznej architek-
tury włoskiej z kręgu Maderny i Berniniego. Por. t e n-
ż e, Louis Le Vau's Ch&teau du Raincy (Architectura,
VI: 1976, s. 40—43). Już po złożeniu niniejszej pracy do
druku ukazał się ważny artykuł, którego autor polemi-
zuje z tezą Bergera, a jako źródło pomysłu wysuwa no-
wożytne rekonstrukcje pałaców starożytnych: D. F e 1 d-
m a n n, Das Hotel de La Vrilliere und die Raume „d
1'italienne" bei Louis Le Vau (Zeitschrift fur Kunstge-
schichte, XLV, 1982), s. 395—422, a zwłaszcza s. 418 i n.
7 „Papa Bonifacio petente iusisit in veteri fano quod
Pantheum vocatur oblatis ydolatriae sordibus ecclesiam
beatae semperąue virginis Mariae et omnium martyrum
fieri" (Paul. Diac. IV, 36 — cyt. wg: Z i e g 1 e r, o.c,
szp. 730).
8 Zdawał sobie z tego sprawę m. in. Petrarka
(De Remediis Utriusąue Fortunae, I, 118) i Filaretę,
Ilb. I, fol. 6v (por. Filarete's Treatise on Architecture,
ed. J. R. Spencer, London 1965).
9 „unum templum -caeteris mirabiliuis et sublimius in
honorem Deorum omnium erexerunt et pantheon, quod
est toti Dii, vocaverunt" — cyt. wg: J. a Voragine,
Legenda Aurea, Lipsiae MDCCCL, cap. CLXII (157), De
omnibus sanctis, s. 7119.
10 Charakterystykę tych nurtów studiów nad staro-
żytnością przeprowadzili E. Mandow.sky ahd C. Mit-
chell, Pirro Ligorio's Roman Antiąuities (Studies of
the Warburg Institute, t. 28, London 1963, rozdz. 2: An-
tiąuarian Studies before Ligorio), s. 7—20. Autorzy wy-
różnili omawiane rodzaje starożytnictwa i sklasyfikowali
najważniejsze dzieła renesansowe.
11 Petrarka, o.c. i F. degli U b e r t i, II Ditamon-
do — cyt. wg: C. Cors i, Scrittori d'Italia, Bari 1952,
s. 206—'207, oraz T. Buddemsdeg, Criticism and
Praise of the Pantheon in the Middle Ages and the Re-
naissance (Classical Influences on European Culture A. D.
500—1500, Cambridge 1971, s. 261).
12 F. Bi o n d o (Roma Instaurata, t. III, ok. r. 1446,
S. 62' i n.) zwraca uwagę na walory artystyczne.
13 W liście do Mattea de' Pasti z r. 1454 (przedruko-
wanym w: C. Cray son, Alberti and the Tempio Ma-
latestiano, New York 1957 — cyt. za: Buddensieg,
o.c, s. 265) Alberti uznaje Panteon za wzór o niepod-
ważalnym znaczeniu. W swoim traktacie architektonicz-
nym (Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Warszawa 1960,
ks. VII, rozdz. 10 i lii) powołuje się na zastosowane tam
rozwiązania, jako na wybitne przykłady godne naślado-
wania. O rozpowszechnieniu się „kultu" Panteonu świad-
czy np. powoływanie się na jego kopułę przy opisie świą-
76