DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: Znaczenie wnętrza Panteonu dla architectury europejskiej XV-XVIII wieku: wstęp do badań nad kopułowymi salami w budowlach prywatnych i publicznych
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20537#0091
stron sięga jeszcze czasów Albertiego 70, a pierw-
sze wyobrażenia świątyń tego rodzaju powstały
pod koniec w. XV. Szczególnie bliskimi odpowied-
nikami są: projekty willi Francesca di Giorgio 71
oraz świątynia na fresku Signorellego w Orvie-
to72. I tam do kwadratowej w planie bryły, 7,
rotundową lub ośmioboczną częścią centralną, do-
stawiono cztery pronaosy.
Ten pomysł wiąże sdę zatem z koncepcją ide-
alnej świątyni, opartą przecież na znajomości
architektury rzymskiej, w tym — Panteonu. Jak
świadczą jego szkice, Palladio uważał ten motyw
za dość powszechny w sztuce Cesarstwa. Na tej
podstawie rekonstruował np. świątynię na wzgó-
rzu 73 (ryc. 8). Posiada ona dwie cechy charak-
terystyczne dla Panteonu: sferyczną kopułę o
schodkowej podstawie, wspierającą się na wy-
stępującym tylko od zewnątrz bębnie.
Motyw półkolistej galerii kolumnowej, wystę-
pującej w charakterze podstawy, powtarza się w
zamieszczonym w Czterech księgach... projekcie
Villa Trissino w Meledo 74 >(ryc. 9), będącym roz-
winięciem koncepcji Rotondy. Wejście prowadzić
miało przez obszerny dziedziniec, ujęty po obu
stronach ćwierćkolistymi galeriami kolumnowy-
mi, podkreślającymi znaczenie fasady z pięcio-
osiowym pronaosem, równym szerokością widocz-
nej w tle, schodkowej kopule ze sferycznym bęb-
nem nad środkowym salonem. Tylna i boczne
elewacje powtarzają motyw pronaosu. Środkowy
salon nie miał się zapewne zasadniczo różnić od
Parte Prima, LIb.Terzo,Cap.XIV.
PIANO JJŁŁ.LE OFT1CINE li>I QVES'IA ■ CASA.
FIANCO DEiTRO
J-_8„—_,
lii-
10. Villa Bardellini, przekrój i plan (wg V. Scamozziego)
70 „W świątyniach okrągłych damy albo portyk
dookoła, albo tylko jeden od przodu. Co do szero-
kości, to przyjmiemy taką, jak w świątyniach czwo-
rokątnych" (tj. 3/4 szerokości). A 1 b e r t i, o.c, Ks. VII,
rozdz. 5.
71 Wskazała na nie, jako na rozwiązanie antycypu-
jące ten rodzaj willi, S. E i c h e, The Vedetta oj the
Villa Imperiale at Pesaro (Architectura, VIII, 1978), s.
162.
72 Inne przykłady to świątynie na freskach: Peru-
gina w kaplicy Sykstyńskiej i Pinturicchia w kaplicy
Bufalinich w kościele S. Maria in Aracoeli w Rzymlie.
73 RIBA, vol. IX, fol. 7. Z o r z i (o.c, s. 88—89)
identyfikuje to przedstawienie jako świątynią Herku-
lesa Zwycięzcy w Tivoli i datuje na r. 1547, w związku
z Przypuszczalną trasą powrotu Palladia z Rzymu. L.
Puppi (Andrea Palladio. Das Gesamtwerk, Stuttgart
1977, s. 358) wiąże jego powstanie z okresem po r.
1570. H. Spielmann (Andrea Palladio und die An-
tike. Untersuchung und Katalog der Zeichnungen aus
seinem Nachlass (Kunstwissenschaftliche Studien, Bd.
37), Munchen—Berlin 1966, s. 105) upatruje w szkicu
idealną rekonstrukcję świątyni na forum Trajana. W
rzeczywistości — zgodnie z twierdzeniem G. de A n g e-
* is d' O s s a t (Palladio e Vantichitd (Bolletino del
Centro Internazionale di Studi di Architettura Andrea
Palladio, XV, 1973), s. 32) — rysunek stanowi idealną
wizję, nie dającą się związać z konkretnymi ruinami.
Ewentualne późniejsze datowanie również nie świadczy-
łoby zatem o zależności od formy Villa Rotonda. Oba
rozwiązania wynikały z przekształcenia wizji staro-
żytności w myśl domniemanych idealnych reguł anty-
cznej architektury. Metodę twórczą Palladia charakte-
ryzuje tak P u p p i, o.c, s. 18. O idealnym charakte-
rze takich rysunków — jak również przedstawień
Rotondy w Czterech księgach... — świadczy spo-
sób, w jaki przecinają się dachy z kopułą czy
bębnem.
74 Czas powstania projektu i przebieg budowy nie
został potwierdzony bezpośrednio dokumentami. R. P a-
ne (Andrea Palladio, Torino 1961, s. 192) uznał, że
koncepcję tego projektu rozwija Rotonda, datowana
przez niego na lata 1551—1553. Isermeyer (o.c., s.
209), z powołaniem się na list Palladia, wskazał na r.
1564/5 jako początek budowy. Przystał na to Semen-
zato (o.c, s. 38). Puppi (o.c, s. 384—388) wykazu-
je, że wzmiankowane poprzednio fragmenty należały do
innego budynku. Z pewnych dokumentów — jak sądzi —
wynika, że projekt powstał ok. r. 1567 i był rozwinię-
ciem koncepcji Rotondy.
85
sze wyobrażenia świątyń tego rodzaju powstały
pod koniec w. XV. Szczególnie bliskimi odpowied-
nikami są: projekty willi Francesca di Giorgio 71
oraz świątynia na fresku Signorellego w Orvie-
to72. I tam do kwadratowej w planie bryły, 7,
rotundową lub ośmioboczną częścią centralną, do-
stawiono cztery pronaosy.
Ten pomysł wiąże sdę zatem z koncepcją ide-
alnej świątyni, opartą przecież na znajomości
architektury rzymskiej, w tym — Panteonu. Jak
świadczą jego szkice, Palladio uważał ten motyw
za dość powszechny w sztuce Cesarstwa. Na tej
podstawie rekonstruował np. świątynię na wzgó-
rzu 73 (ryc. 8). Posiada ona dwie cechy charak-
terystyczne dla Panteonu: sferyczną kopułę o
schodkowej podstawie, wspierającą się na wy-
stępującym tylko od zewnątrz bębnie.
Motyw półkolistej galerii kolumnowej, wystę-
pującej w charakterze podstawy, powtarza się w
zamieszczonym w Czterech księgach... projekcie
Villa Trissino w Meledo 74 >(ryc. 9), będącym roz-
winięciem koncepcji Rotondy. Wejście prowadzić
miało przez obszerny dziedziniec, ujęty po obu
stronach ćwierćkolistymi galeriami kolumnowy-
mi, podkreślającymi znaczenie fasady z pięcio-
osiowym pronaosem, równym szerokością widocz-
nej w tle, schodkowej kopule ze sferycznym bęb-
nem nad środkowym salonem. Tylna i boczne
elewacje powtarzają motyw pronaosu. Środkowy
salon nie miał się zapewne zasadniczo różnić od
Parte Prima, LIb.Terzo,Cap.XIV.
PIANO JJŁŁ.LE OFT1CINE li>I QVES'IA ■ CASA.
FIANCO DEiTRO
J-_8„—_,
lii-
10. Villa Bardellini, przekrój i plan (wg V. Scamozziego)
70 „W świątyniach okrągłych damy albo portyk
dookoła, albo tylko jeden od przodu. Co do szero-
kości, to przyjmiemy taką, jak w świątyniach czwo-
rokątnych" (tj. 3/4 szerokości). A 1 b e r t i, o.c, Ks. VII,
rozdz. 5.
71 Wskazała na nie, jako na rozwiązanie antycypu-
jące ten rodzaj willi, S. E i c h e, The Vedetta oj the
Villa Imperiale at Pesaro (Architectura, VIII, 1978), s.
162.
72 Inne przykłady to świątynie na freskach: Peru-
gina w kaplicy Sykstyńskiej i Pinturicchia w kaplicy
Bufalinich w kościele S. Maria in Aracoeli w Rzymlie.
73 RIBA, vol. IX, fol. 7. Z o r z i (o.c, s. 88—89)
identyfikuje to przedstawienie jako świątynią Herku-
lesa Zwycięzcy w Tivoli i datuje na r. 1547, w związku
z Przypuszczalną trasą powrotu Palladia z Rzymu. L.
Puppi (Andrea Palladio. Das Gesamtwerk, Stuttgart
1977, s. 358) wiąże jego powstanie z okresem po r.
1570. H. Spielmann (Andrea Palladio und die An-
tike. Untersuchung und Katalog der Zeichnungen aus
seinem Nachlass (Kunstwissenschaftliche Studien, Bd.
37), Munchen—Berlin 1966, s. 105) upatruje w szkicu
idealną rekonstrukcję świątyni na forum Trajana. W
rzeczywistości — zgodnie z twierdzeniem G. de A n g e-
* is d' O s s a t (Palladio e Vantichitd (Bolletino del
Centro Internazionale di Studi di Architettura Andrea
Palladio, XV, 1973), s. 32) — rysunek stanowi idealną
wizję, nie dającą się związać z konkretnymi ruinami.
Ewentualne późniejsze datowanie również nie świadczy-
łoby zatem o zależności od formy Villa Rotonda. Oba
rozwiązania wynikały z przekształcenia wizji staro-
żytności w myśl domniemanych idealnych reguł anty-
cznej architektury. Metodę twórczą Palladia charakte-
ryzuje tak P u p p i, o.c, s. 18. O idealnym charakte-
rze takich rysunków — jak również przedstawień
Rotondy w Czterech księgach... — świadczy spo-
sób, w jaki przecinają się dachy z kopułą czy
bębnem.
74 Czas powstania projektu i przebieg budowy nie
został potwierdzony bezpośrednio dokumentami. R. P a-
ne (Andrea Palladio, Torino 1961, s. 192) uznał, że
koncepcję tego projektu rozwija Rotonda, datowana
przez niego na lata 1551—1553. Isermeyer (o.c., s.
209), z powołaniem się na list Palladia, wskazał na r.
1564/5 jako początek budowy. Przystał na to Semen-
zato (o.c, s. 38). Puppi (o.c, s. 384—388) wykazu-
je, że wzmiankowane poprzednio fragmenty należały do
innego budynku. Z pewnych dokumentów — jak sądzi —
wynika, że projekt powstał ok. r. 1567 i był rozwinię-
ciem koncepcji Rotondy.
85