DOI Artikel:
Szablowski, Jerzy: Nieznane bensoniana w zbiorach wawelskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0080
zachowania, który uniemożliwił ich prezentację
zarówno w ekspozycji muzealnej, jak w wydaw-
nictwach poświęconych sztukom pięknym. Dopiero
gruntowna konserwacja dokonana w r. 1968 3 -
która starała się uzupełnić ubytki gruntu i far-
by oraz usunąć nieumiejętne retusze — stworzy-
ła korzystniejszą podstawę dla dokonania badań 4,
choć i ona nie mogła już przywrócić wszystkich
zagubionych z czasem walorów plastycznych.
Obrazy (ryc. 1, 2) o wymiarach 73,5X 26,5 cm,
malowane na deskach dębowych farbami olejny-
mi na podkładzie kredowym, tworzyły pierwotnie
skrzydła niewielkiego tryptyku w typie tych, ja-
kie umieszczano w oratoriach prywatnych. Ramy,
profilowane i pozłacane, sprawiono może w cza-
sach nowszych, jednak przed oddzieleniem skrzy-
deł od części środkowej, gdyż widać na nich śla-
dy po zawiasach, na których skrzydła się obracały.
Na każdym z awersów jest przedstawiona na tle
krajobrazu postać biskupa w stroju pontyfikal-
nym, trudna do oznaczenia wobec braku charakte-
rystycznego, jej tylko właściwego atrybutu iko-
nograficznego. Krzyż arcybiskupi, który każda z
nich trzyma w lewej dłoni, występujący w przed-
3 Konserwacja została przeprowadzona przez Rudol-
fa Kozłowskiego, konserwatora głównego Państwowych
Zbiorów Sztuki na Wawelu. Ograniczyła się do awersów
obu skrzydeł. Obraz na skrzydle prawym znajdował się
przed konserwacją we względnie dobrym stanie zacho-
wania. Podobrazie skrzydła prawego posiadało wpraw-
dzie dwa pęknięcia wzdłużne, nie zostały jednak przez to
naruszone warstwy farby i gruntu kredowego. Konser-
wacja polegała zatem na sklejeniu pęknięć podobrazia,
na usunięciu brudnego werniksu i nielicznych pocie-
mniałych retuszów głównie w partii nieba, na zakitowa-
niu ubytków w miejscach pęknięć i zapunktowaniu ki-
tów. Skrzydło lewe posiadało nieporównanie większe usz-
kodzenia. Podobrazie uległo wprawdzie tylko jednemu
wzdłużnemu pęknięciu, na skutek jednak silnego wysu-
szenia deski odpadła w licznych miejscach farba wraz
z gruntem, przez co powierzchnia obrazowa pokryła się
mniejszymi i większymi białymi plamkami, na szczęście
rozmieszczonymi po większej części w miejscach mniej
istotnych. Poza tymi destrukcjami obraz ujawniał —
głównie na kapie biskupiej — wcześniejsze odpryski,
zakitowane i pokryte nie trafionymi w kolor i pociemnia-
łymi retuszami, oraz liczne zmycia wierzchnich warstw
farby w prawej górnej części tła pejzażowego. W cza-
sie konserwacji scalono obie części podobrazia, przykle-
jono liczne odpryskujące wraz z gruntem miejsca far-
by, usunięto w całości brudny werniks i liczne nieuda-
ne retusze, zakitowano precyzyjnie ubytki gruntu, po
czym zapunktowano całość w granicach kitów i ubytków
farby do gruntu.
4 Badania przyspieszył mój pobyt w Belgii w lipcu
1968, w czasie którego miałem możność bezpośredniego
zetknięcia się z świetnymi zbiorami malarstwa nider-
landzkiego w. XV i XVI, a także skorzystania z miej-
stawieniach tylu innych świętych, określa tylko
ogólnie piastowaną godność kościelną. Przypuszcza
snę wszakże, iż są to- dwaj święci hiszpańścy, arcy-
biskupi Sewilli: na skrzydle lewym św. Leander,
na skrzydle prawym św. Izydor5. Święci, zwró-
ceni pierwotnie ku środkowej scenie tryptyku, u-
czestniczyli duchowo w rozgrywającym się tam
wydarzeniu. Na obu rewersach znajduje się kar-
tusz z herbem, ujęty z trzech stron w banderole
z napisami (ryc. 15, 16); w tryptyku zamkniętym
banderole układały się w jednolicie skomponowa-
ne, żywo powyginane obramienie, wspólne dla
obu herbów. Jaki był temat części środkowej i co
się z nią stało, nie wiemy. Jeśli nie uległa zni-
szczeniu, na pewno wypłynie kiedyś z ukrycia i
wówczas na podstawie cech stylistycznych, wy-
miarów podobrazia i analiz optyczno-fizycznych
bez trudu będzie można ustalić jej przynależność
do skrzydeł wawelskich 6.
Postacie o rzeźbiarskiej niemal bryłowatości
wypełniają dość szczelnie płaszczyznę obrazową.
Odcinają się zdecydowanie od tła, a każdy ele-
ment sylwety i każda w jej obrębie forma są
wydobyte w sposób dokładny i wyrazisty.
scowych księgozbiorów. Podstawowej dla niniejszego
opracowania książki: G. M a r 1 i e r, Ambrosius Benson
et la peinture au temps de Charles Quint, Damme 1957,
użyczył mi wówczas ze swej prywatnej biblioteki p.
Maurice Naessens, generalny dyrektor Banąue de Paris
et des Pays-Bas w Brukseli.
5 Ponieważ obrazy były — jak później zobaczymy -
przeznaczone niewątpliwie dla Hiszpanii, mogą wchodzić
tutaj w rachubę święci hiszpańscy, którzy piastowali
godność arcybiskupią. Nasuwają się w tym względzie
dwaj bracia: św. Izydor z Sewilli i św. Leander z Se-
willi. Pierwszy z nich, starszy wiekiem, urodził się w
Kartaginie, był arcybiskupem Sewilli i apostołem ariań-
skich Wizygotów w w. VI (L. R e a u, leonographie de
l’art chretien. III leonographie des saints, II G—O, Pa-
ris 1958, s. 795). Drugi, uważany za największego świę-
tego chrześcijańskiej Hiszpanii wizygockiej w. VII, uro-
dził się w r. 560, został po swym bracie arcybiskupem
Sewilli w r. 601, zmarł w r. 636. W r. 1063 pierwszy król
Kastylii Ferdynand I przeniósł jego relikwie do Leonu
i odtąd datuje się popularność tego świętego na północy
i na południu Hiszpanii. Był jednak kanonizowany do-
piero w r. 1598 {tamże, s. 687—688). Jeden i drugi świę-
ty był patronem Sewilli, św. Izydor także patronem
Leonu. Za oznaczeniem „wawelskich” arcybiskupów ja-
ko św. Izydora i św. Leandra wypowiedział się także
na wspomnianym posiedzeniu Komisji Teorii i Historii
Sztuki prof. dr Bolesław Przybyszewski.
6 Autor starał się odszukać ją w obszernym kata-
logu dzieł Ambrosiusa Bensona opublikowanym przez
G. M a r 1 i e r a, o.c., s. 277—328, jednak wymiary zamie-
szczonych tam obrazów nie odpowiadają wymiarom skrzy-
deł wawelskich.
72
zarówno w ekspozycji muzealnej, jak w wydaw-
nictwach poświęconych sztukom pięknym. Dopiero
gruntowna konserwacja dokonana w r. 1968 3 -
która starała się uzupełnić ubytki gruntu i far-
by oraz usunąć nieumiejętne retusze — stworzy-
ła korzystniejszą podstawę dla dokonania badań 4,
choć i ona nie mogła już przywrócić wszystkich
zagubionych z czasem walorów plastycznych.
Obrazy (ryc. 1, 2) o wymiarach 73,5X 26,5 cm,
malowane na deskach dębowych farbami olejny-
mi na podkładzie kredowym, tworzyły pierwotnie
skrzydła niewielkiego tryptyku w typie tych, ja-
kie umieszczano w oratoriach prywatnych. Ramy,
profilowane i pozłacane, sprawiono może w cza-
sach nowszych, jednak przed oddzieleniem skrzy-
deł od części środkowej, gdyż widać na nich śla-
dy po zawiasach, na których skrzydła się obracały.
Na każdym z awersów jest przedstawiona na tle
krajobrazu postać biskupa w stroju pontyfikal-
nym, trudna do oznaczenia wobec braku charakte-
rystycznego, jej tylko właściwego atrybutu iko-
nograficznego. Krzyż arcybiskupi, który każda z
nich trzyma w lewej dłoni, występujący w przed-
3 Konserwacja została przeprowadzona przez Rudol-
fa Kozłowskiego, konserwatora głównego Państwowych
Zbiorów Sztuki na Wawelu. Ograniczyła się do awersów
obu skrzydeł. Obraz na skrzydle prawym znajdował się
przed konserwacją we względnie dobrym stanie zacho-
wania. Podobrazie skrzydła prawego posiadało wpraw-
dzie dwa pęknięcia wzdłużne, nie zostały jednak przez to
naruszone warstwy farby i gruntu kredowego. Konser-
wacja polegała zatem na sklejeniu pęknięć podobrazia,
na usunięciu brudnego werniksu i nielicznych pocie-
mniałych retuszów głównie w partii nieba, na zakitowa-
niu ubytków w miejscach pęknięć i zapunktowaniu ki-
tów. Skrzydło lewe posiadało nieporównanie większe usz-
kodzenia. Podobrazie uległo wprawdzie tylko jednemu
wzdłużnemu pęknięciu, na skutek jednak silnego wysu-
szenia deski odpadła w licznych miejscach farba wraz
z gruntem, przez co powierzchnia obrazowa pokryła się
mniejszymi i większymi białymi plamkami, na szczęście
rozmieszczonymi po większej części w miejscach mniej
istotnych. Poza tymi destrukcjami obraz ujawniał —
głównie na kapie biskupiej — wcześniejsze odpryski,
zakitowane i pokryte nie trafionymi w kolor i pociemnia-
łymi retuszami, oraz liczne zmycia wierzchnich warstw
farby w prawej górnej części tła pejzażowego. W cza-
sie konserwacji scalono obie części podobrazia, przykle-
jono liczne odpryskujące wraz z gruntem miejsca far-
by, usunięto w całości brudny werniks i liczne nieuda-
ne retusze, zakitowano precyzyjnie ubytki gruntu, po
czym zapunktowano całość w granicach kitów i ubytków
farby do gruntu.
4 Badania przyspieszył mój pobyt w Belgii w lipcu
1968, w czasie którego miałem możność bezpośredniego
zetknięcia się z świetnymi zbiorami malarstwa nider-
landzkiego w. XV i XVI, a także skorzystania z miej-
stawieniach tylu innych świętych, określa tylko
ogólnie piastowaną godność kościelną. Przypuszcza
snę wszakże, iż są to- dwaj święci hiszpańścy, arcy-
biskupi Sewilli: na skrzydle lewym św. Leander,
na skrzydle prawym św. Izydor5. Święci, zwró-
ceni pierwotnie ku środkowej scenie tryptyku, u-
czestniczyli duchowo w rozgrywającym się tam
wydarzeniu. Na obu rewersach znajduje się kar-
tusz z herbem, ujęty z trzech stron w banderole
z napisami (ryc. 15, 16); w tryptyku zamkniętym
banderole układały się w jednolicie skomponowa-
ne, żywo powyginane obramienie, wspólne dla
obu herbów. Jaki był temat części środkowej i co
się z nią stało, nie wiemy. Jeśli nie uległa zni-
szczeniu, na pewno wypłynie kiedyś z ukrycia i
wówczas na podstawie cech stylistycznych, wy-
miarów podobrazia i analiz optyczno-fizycznych
bez trudu będzie można ustalić jej przynależność
do skrzydeł wawelskich 6.
Postacie o rzeźbiarskiej niemal bryłowatości
wypełniają dość szczelnie płaszczyznę obrazową.
Odcinają się zdecydowanie od tła, a każdy ele-
ment sylwety i każda w jej obrębie forma są
wydobyte w sposób dokładny i wyrazisty.
scowych księgozbiorów. Podstawowej dla niniejszego
opracowania książki: G. M a r 1 i e r, Ambrosius Benson
et la peinture au temps de Charles Quint, Damme 1957,
użyczył mi wówczas ze swej prywatnej biblioteki p.
Maurice Naessens, generalny dyrektor Banąue de Paris
et des Pays-Bas w Brukseli.
5 Ponieważ obrazy były — jak później zobaczymy -
przeznaczone niewątpliwie dla Hiszpanii, mogą wchodzić
tutaj w rachubę święci hiszpańscy, którzy piastowali
godność arcybiskupią. Nasuwają się w tym względzie
dwaj bracia: św. Izydor z Sewilli i św. Leander z Se-
willi. Pierwszy z nich, starszy wiekiem, urodził się w
Kartaginie, był arcybiskupem Sewilli i apostołem ariań-
skich Wizygotów w w. VI (L. R e a u, leonographie de
l’art chretien. III leonographie des saints, II G—O, Pa-
ris 1958, s. 795). Drugi, uważany za największego świę-
tego chrześcijańskiej Hiszpanii wizygockiej w. VII, uro-
dził się w r. 560, został po swym bracie arcybiskupem
Sewilli w r. 601, zmarł w r. 636. W r. 1063 pierwszy król
Kastylii Ferdynand I przeniósł jego relikwie do Leonu
i odtąd datuje się popularność tego świętego na północy
i na południu Hiszpanii. Był jednak kanonizowany do-
piero w r. 1598 {tamże, s. 687—688). Jeden i drugi świę-
ty był patronem Sewilli, św. Izydor także patronem
Leonu. Za oznaczeniem „wawelskich” arcybiskupów ja-
ko św. Izydora i św. Leandra wypowiedział się także
na wspomnianym posiedzeniu Komisji Teorii i Historii
Sztuki prof. dr Bolesław Przybyszewski.
6 Autor starał się odszukać ją w obszernym kata-
logu dzieł Ambrosiusa Bensona opublikowanym przez
G. M a r 1 i e r a, o.c., s. 277—328, jednak wymiary zamie-
szczonych tam obrazów nie odpowiadają wymiarom skrzy-
deł wawelskich.
72